Τα πορτοκάλια μας, πότε θα αρχίσει η «μάζωξη», «τι τιμή θα έχει φέτος», αυτές τις δύο φράσεις έλεγε όλος ο Νομός από τον Σεπτέμβρη και μετά, κάθε χρόνου. Η Άρτα ήταν περισσότερο γνωστή από τα πορτοκάλια της μετά το ξακουστό γιοφύρι. Τώρα πότε ήρθαν στην Άρτα λίγο άγνωστο, ο Ξενόπουλος αναφέρει ότι τα βρήκε εδώ. Το πορτοκάλι ήρθε την Κίνα ή την Ινδία, τα έφεραν στην Ευρώπη οι Πορτογάλοι και διαδοθήκαν στις υπόλοιπες χώρες. Στην χώρα μας ήταν γνωστά τα πορτοκάλια της Χίου επί τουρκοκρατίας.
Όταν λέμε πορτοκάλια Άρτας εννοούμε το ξινό, αυτό μπολιάστηκε εδώ και έγιναν τα κτήματα , κυρίως στην περιοχή του Τοπ – Αλτί, μετά την γέφυρα μέχρι Κωστακιούς, Πλησιούς και Χαλκιάδες, ακολούθησε το Γλυκόριζο και πολύ αργότερα στις άλλες περιοχές. Βέβαια φτάσαμε να έχουν φυτευτεί πορτοκάλια μέχρι την Βίγλα που το νερό τον χειμώνα φυσιολογικά μισό μέτρο.
Τα κτήματα ήταν καθαρά στα χέρια των Τούρκων που σ΄ αυτά δούλευαν οι Έλληνες εργάτες, οι άγραφες πληροφορίες λένε ότι είχαν έλθει από την Κέρκυρα Μαλτέζοι στην καταγωγή που γνώριζαν καλά το «μπόλιασμα» και έκαναν τις νεραντζιές, πορτοκαλιές. Μετά το 1912 τα κτήματα τα μεγάλα πήγαν σε λίγα χέρια Αρτινών. Ήταν και τα λίγα κτήματα μέσα από την γέφυρα που ήταν σε 2-3 χέρια. Μετά το 1930 λόγω της μεγάλης τιμής που είχε το πορτοκάλι και είχαν αρχίσει τα έργα «Μπουτ», δηλαδή οι μεγάλες «μάνες» για την αποστράγγιση του κάμπου, άρχισε να φυτεύεται όλος ο κάμπος. Όταν δόθηκε και ο κλήρος που στην καλή περίπτωση ήταν 35 στρέμματα, άρχισε το ξερίζωμα ότι υπήρχε μέσα με πολύ σκληρή δουλειά, μικροί, μεγάλοι καθάρισαν και τα έφτιαξαν κτήματα. Έτσι από την αριστερή πλευρά του Αράχθου έφτασαν μέχρι το Κομμένο και την θάλασσα και παό την γέφυρα και πέρα παντού, αν και σε πολλές περιοχές δεν προλάβαιναν να μεγαλώσουν και πάγωναν. Στην Ελλάδα Ο Άγγλος Μέρλιν έφερε στην Κέρκυρα το ομφαλοφόρο και διαδόθηκε και στην Άρτα. Πολύ αργότερα άρχισαν να φυτεύονται ή να μπολιάζονται πολλά κτήματα σε μανταρινιές, λόγω της καλύτερης τιμής που έχει. Πολλά λεμόνια δεν υπήρχαν, στο Γλυκόριζο ήταν μικρές παραγωγές. Πέρα από τα πορτοκάλια και γύρο από τα εσπεριδοειδή ήταν από μικρές έως ελάχιστες ποσότητες τα λεμόνια, μανταρίνια, κιτρολέμονα, νερατζολέμονα, κίτρα, Γκρέιπφρουτ, κουμκουάτ.
Μέχρι το 1958 το πορτοκάλι της Άρτας πουλιόνταν πολλές φορές με το κομμάτι, έχει μείνει στην πόλη μας η φράση «μία δραχμή το κομμάτι» και όσοι είχαν τότε πορτοκάλια έβγαζαν πολλά λεφτά. Επίσης μέσα από τους τότε μεγάλους παραγωγούς βγήκαν οι πρώτοι έμποροι της πόλης, οι ίδιοι τα διακινούσαν προς την Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Αργότερα μικροέμποροι ήταν παντού και έστελναν καφάσια με πορτοκάλια στην λαχαναγορά της Αθήνας. Πολλοί παραγωγοί στην πόλη που είχαν τα κτήματα και τις εισπράξεις τις είχαν για αποταμίευση, στην τράπεζα τα λεφτά.
Εκεί που έγινε η μεγάλη μεταβολή στα ξινά πορτοκάλια ήταν όταν κατασκευάστηκε το εργοστάσιο χυμοποίησης του FIX στην γέφυρα Καλογήρου με πρωτοβουλία τότε του Π. Γαρουφαλιά, ήταν εκεί στην αρχή της δεκαετίας του 1960, δούλεψε πολύς κοσμάκης και φεύγανε πολλά κιλά, γιατί ήταν εγγύηση η πληρωμή. Αργότερα κατασκευάστηκε η συνεταιριστική ΕΣΠΕΡΙΔΑ που έσωσε τους παραγωγούς του ξινού και όλη η παραγωγή κατευθύνονταν εκεί, ουρές τα τρακτέρια κι τα φορτηγά. Ήταν η εποχή του Αρβανίτη, μετά πέρασε από πολλές κρίσεις μέχρι που έκλεισε.
Στην αρχή της δεκαετίας του 1960 κατέφθασε στην Άρτα η μεγάλη εξαγωγική εταιρεία του Φραγκίστα με έδρα το συσκευαστήριο μετά την Καλαμιά δεξιά. Ο Φραγκίστας ήταν ο μεγάλος εξαγωγέας πορτοκαλιών προς την Σοβιετική Ένωση από όλη την χώρα. Είχε επικεφαλής τον πασίγνωστο Ανδρέα Μανάρα που τον γνώριζε όλος ο Νομός. Ο Φραγκίστας είχε καλή οργάνωση από τον έλεγχο των κτημάτων μέχρι την παράδοση του τελικού προϊόντος στο καράβι στην Πρέβεζα. Από την πόλη και τα μεγάλα χωριά είχε τους ανθρώπους του να ελέγχουν τα κτήματα και εάν έπρεπε να κοπούν τα πορτοκάλια. Είχε μετά τους αρχηγούς που ήταν πίσω από τους επιστάτες για την μάζωξη, αυτοί κανονίζανε πόσα συνεργεία θα λειτουργούν καθημερινά κι από ποια σημεία. Οι επιστάτες των συνεργείων ήταν υπεύθυνοι ποιους εργάτες θα πάρουν, με τι μέσα θα τους μεταφέρουν, φορτηγά ή τρακτέρ. Είχε φέρει τις ξύλινες κλούβες για την μεταφορά από το κτήμα στο εργοστάσιο και κατήργησε τις καλάθες. Πίσω υπήρχαν και 3-4 είχε τους τελικούς ελεγκτές να μην γίνουν κομπίνες στο τελικό προϊόν. Τότε κάθε πρωί στο Μουχούστι γίνονταν πόλεμος από τους εργάτες που προσπαθούσαν να μπούνε σε κάποιο συνεργείο, από τα χωριά φτάνανε τα κτήματα με τα τρακτέρ. Στο εργοστάσιο δούλευαν κατά το πλείστον από Χαλκιάδες, Καλαμιά και Ρόκα που ήταν κοντά και πήγαιναν με τα πόδια μέχρι εκεί, πολλές φορές δούλευαν δύο και τρεις βάρδιες. Για την μεταφορά στο καράβι στην Πρέβεζα, φορτηγά από όλη την Ήπειρο. Κανένας δεν έχασε λεφτά από τον Φραγκίστα.
Υπήρχε βέβαια και η ΑΓΡΕΞ, ΕΤΕΑΠ αργότερα, ήταν κρατική και νοίκιαζε τα συσκευαστήρια στους ιδιώτες, όπως στον Ηλιού το 1973 άλλον μεγάλο εξαγωγέα, προς ανατολικές χώρες κι αυτός.
Μέσα σε αυτόν τον κόσμο του πορτοκαλιού είχαμε και τους δικούς μας μικροεμπόρους από παλαιότερα μέχρι το 1980, κανένας δεν μπόρεσε να αναδειχθεί σε μεγάλο έμπορα, μεταξύ αυτών ήταν οι Αφοί Μανακανάτα, ο Γ. Τσαμπάς, ο Ν. Γιωργάρας, ο Γ. Μπρισιένιος, ο Μιχ. Καλοκαίρης, ο Χρ. Μπάρκας, ο Κ. Μπότσας κ.λ.π.
Με τις μεγάλες παγωνιές γίνονταν μεγάλες ζημιές και καλά για την παραγωγή, αλλά είχαμε και χρονιές που καταστρέφονταν και τα δένδρα, μία πολύ άσχημη χρονιά ήταν το 1980 με κυβέρνηση Ράλλη, έγιναν μεγάλες αποζημιώσεις από ΟΓΑ, γίνονταν μάχες με τους γεωπόνους να γράψουν λίγο παραπάνω σε κιλά και ποσοστά.
Άλλη μία μεγάλη προσπάθεια ήταν ο συνεταιρισμός Κωστακιών που ενώ ξεκίνησε καλά στις αρχές της δεκαετίας του 1980, τους έφεραν μεγάλη τούμπα όμως, οι δυτικές αγορές, η ποιότητα, τα υψηλότατα επιτόκια, ο μεγάλος δανεισμός, οι τόκοι.
Μπήκαμε στην ΕΟΚ των μονοπωλίων και άρχισε η απάνθρωπη απόσυρση, μαζεύαμε τα πορτοκάλια και τα πετούσαμε, για να κρατηθούν οι τιμές η φιλοσοφία. Τις πρώτες χρονιές γίνονταν χαμός, ποιος θα πάει, τι είχε φορτωμένα στο τρακτέρ, τι τιμή θα πάρουμε, πάνω πολλές φορές ήταν περισσότερη η λάσπη παρά πορτοκάλια. Ας μην ξεχνάμε το μεγάλο ποτάμι του πορτοκαλιού που ξεκινούσε από Κορφοβούνι και έφτανε μέχρι την Γραμμενίτσα και είχε μπει στο πρωτοσέλιδο του περιοδικού ΕΨΙΛΟΝ, τραβηγμένη από τον φίλο μας φωτορεπόρτερ Χρ. Αρβανίτη.
Ας μην ξεχνάμε ότι περάσανε και οι λεγόμενοι μεγαλέμποροι της Βορ. Ελλάδας, τις περισσότερες φορές έριξαν μεγάλα «μπαμ», συνεργαζόμενοι με ντόπιους μεσίτες, ακόμα τους ψάχνουν ορισμένοι με τη διεύθυνση λειτουργούν και ποιο ΑΦΜ.
Σήμερα αν και άλλαξαν πολλά στην παραγωγή και στα είδη, λίγα φεύγουν, πολλά φέτος είναι ακόμα στα δένδρα και στις παραβόλες να σαπίζουν.