Ψάχνοντας να βρεις κάτι για τους πρόσφυγες της πόλης μας, κάτι γραμμένο, μάλλον πέφτεις σε εντελώς άγραφα βιβλία ή τετράδια. Ρωτάς, ερευνάς λίγα πράγματα.
Μετά το 1922 άρχισαν να έρχονται και στην Άρτα, άγνωστο πότε ήρθαν ακριβώς, πάντως επί Δημαρχίας Μιχαήλ Πατσαλιά (1914-1925) και έγινε η πρώτη καταγραφή περίπου 3.000 και ήταν γύρο από την Αγία Φανερωμένη και μετά από τις πολλές κακουχίες, χάνονταν από 5-7 την ημέρα. Είχαν φτάσει μέσω Κόπρενας και έμειναν εκεί για πολλές μέρες. Τότε επενέβησαν οι Αρτινοί να βοηθήσουν λίγο, υπήρχαν και πολλές αντιδράσεις όπως σ΄ όλη την Ελλάδα. Όταν τα πράγματα ηρέμησαν λίγο, πολλοί ξαναγύρισαν προς την Αθήνα και Πάτρα, άλλοι σκόρπισαν στα νέα χωριά της Πρέβεζας, στην Άρτα τους έβαλαν στα μαρκάτα, στα μετέπειτα ψαροπλιά που υπήρχαν παλαιά σπίτια από το 1850 και τους στριμώξανε τον έναν πάνω στον άλλο, επίσης μερικές οικογένειες τους στέγασαν στα κελιά της Παργιορίτσας. Ένας από αυτούς μία χρονιά έφτιαξε σόμπα σιδεροτσίγκινη για λίγο ζέστα, έγινε μεγάλη φασαρία μην καούνε όλοι, οι Αρτινοί δεν ήξεραν από τέτοια πράγματα. Οι άνδρες άρχισαν να απασχολούνται όπου εύρισκαν κάνα μεροκάματο. Ήταν πολλοί από τους μεγάλους που δεν ήξεραν καθόλου ελληνικά, Ποντιακά και Τούρκικα. Το ξεκίνημα είχε αρχίσει από το Ρώσικο λιμάνι Νοβόροσισκ, πέρασε από Σινώπη και Τραπεζούντα πήρε κι άλλους. Σταμάτησε 2 μήνες στην Κωνσταντινούπολη και συνέχισε για την Ελλάδα , στο δρόμο χάθηκαν πολλοί και μικρά παιδιά και μεγάλοι. Η οικογένεια των Τομπουλίδη έφυγε με 5 παιδιά και στην Άρτα έφτασε με 2, τον Κώστα και τον Παύλο. Από ένα κατάλογο βλέπουμε ότι έφτασε ζωντανός ο Κώστας Γουνόπουλος ετών 81 το 1925, όπως και ο Αθανασιάδης Δημήτριος ετών 72.
Το 1925 βγήκε Δήμαρχος Γιώργος Καζαντζής και το 1934 άρχισε τις ενέργειες να στεγαστούν κάπου. Πήγε στη σημερινή Μ. Ασίας, πάνω από την Εκκλησία της Οδηγήτριας και τράβηξε τρεις δρόμους, την Σμύρνης, Περγάμου, Πόντου, για την εποχή του αρκετά πλατιούς και εκεί άρχισε να κτίζουν τα «προσφυγικά» ή προσφυγίτικα. Ήταν καλές κατασκευές και κάθε σπίτι χωρίζονταν στα δύο. Να σκεφτούμε ότι εκεί ακόμα ήταν ελάχιστοι οι κάτοικοι και οι περισσότεροι ορεινοί και τους χειμώνες είχαν καλύβες. Νερό δεν υπήρχε, κουβαλούσαν από το Μουχούστι με τις στάμνες ή για πλύσιμο από το ποτάμι. Είχαν όμως τουαλέτα μέσα, πρωτοφανές για την εποχή και μικρές πρασιές. Οι πρόσφυγες αυτοί δεν είχαν δηλώσει ότι ήταν πρώην αγρότες και για αυτό δεν έφυγαν για κάποιο χωριό της Πρέβεζας, ώστε να πάρουν κάποιο μικρό κλήρο. Ελάχιστοι είχαν πάρει κάτι λίγα στρέμματα μεταξύ Ανέζας και Βίγλας αλλά χάθηκαν στο δρόμο.
Προσπαθήσαμε να καταγράψουμε τα επίθετα αυτών που έμειναν στην Άρτα, τα καταφέραμε καλά με την βοήθεια φίλων. Ασλανίδης Μιχαήλ και Κων/νος, Αθανασιάδης Δημήτριος και Χρήστος, Αϊβάζογλου Σεραφείμ, Αλεξανδρίδης Γεώργιος, Βελισαρίδης Ηρακλής, Γουνόπουλος Αριστείδης, Φώτης και Κώστας, Γουρουνάς Κυριάκος, Ιορδάνης Θεοφανίδης, Καζαντζής Στέλιος, Κουθουρίδης Θεοχάρης, Καλαντζής Γιάννης, Κρανίδης Γιάννης, Κερασίδης Ευστάθιος και τα παιδιά του Ανδριανός, Κώστας και Θεόφιλος, Καλαϊτζιδης Γιάννης, Μενεμενλής Δημήτριος, Μαυρίδης Χρήστος, Παπαδόπουλος Αντώνιος και Ηλίας, Περπερίδης Γιώργος και Ανδρέας, Παπάζογλου Κυριάκος, Νίκος και Μιχάλης, Πετρόπουλος Σάββας, Σαρχόσουγλου Ελευθέριος και Γιάννης, Σαριπαπάζογζου Χρήστος, Στεφανίδης Μιχαήλ, Σαβουλίδης Πέτρος, Σαχταρίδης Χρήστος και Αριστ., Σελματζόγλου, Τσιπίδης Πέτρος και Σωκράτης, Τριανταφυλίδης Θεόφιλος και Γιάννης, Τομπουλίδης Κώστας και Παύλος, Τσελεκίδης, Υφαντόπουλος Θόδωρος, Ψιτόπουλος Πέτρος.
Τα σπίτια τους ήταν σε τρεις σειρές.
⬛ Πρώτη σεριρά μεταξύ Οδηγήτριας και Πόντου:
1. Κερασίδης – Τσιλικίδης
2. Καλαϊτζίδης – Σαβουλίδης
3. Κοντοζίδης – Τριανταφυλλίδης
4. Παπάζογλου Νίκος
⬛ Δεύτερη σειρά μεταξύ Πόντου και Σμύρνης
1. Στεφανίδης – Κρανίδης
2. Καζαντζής-Παπαδόπουλος Ηλ.
3. Τομπουλίδης
4. Αϊβάζογλου – Περπερίδης
5. Βελισαρίδης – Πετρόπουλος
6. Κουθουρίδης
7. Αλεξανδρής
⬛ Τρίτη σειρά μεταξύ Σμύρνης και Περγάμου
1. Θεοφανίδης Ιορδ.- Λαζάρου
2. Ψιτόπουλος –
3. Στυλιανίδης –
4. Σαρχόσουγλου – Υφαντόπουλος
5. Σαριπαπάζογζου – Σαχταρίδης
6. Μαυρίδης – Γουνόπουλος
Στις 19-2-1925 ήταν ίσως η πρώτη προσπάθεια που έκαναν στην πόλη μας και έφτιαξαν σύλλογο, σωματείο, ως «Ένωσις Προσφύγων Άρτας» καθότι εγκρίθηκε στα δικαστήρια το καταστατικό με δικηγόρο τον Χρισ. Ρίζο. Με μία άλλη απόφαση γράφηκαν στους εκλογικούς καταλόγους των προσφύγων Άρτας, μάλλον ψήφιζαν σε ξεχωριστούς καταλόγους, αυτό έγινε με την 213 απόφαση στις 12-9-1925.
Πέντε -εξ άτομα ασχολήθηκαν με το εμπόριο ή μικροέμπορο , οι άλλοι κατευθύνθηκαν στις καθημερινές τέχνες ή υπάλληλοι σε διάφορά μαγαζιά, δύο ο Καζαντζής Στέλιος και ο Αϊβάζογλου Σεραφείμ έγιναν δάσκαλοι, οι μετέπειτα γενιές ακολούθησαν πλέον την πλήρη ενσωμάτωση στην οικονομική, πολιτική και καθημερινή ζωή.
Είχαν μία αλληλεγγύη μεταξύ τους, μέχρι τελευταία είχαν μία επιτροπή που μάλλον ήταν συνέχεια του σωματείου και κανόνιζαν αρκετά πράγματα. Επίσης είχαν φτάσει στην Άρτα δύο παιδιά μικρά, χωρίς κανέναν άλλο, ευτυχώς τους προστάτεψε η οικογένεια των Γουνοπολέων. Να γράψουμε ότι εκεί που είναι σήμερα ο παιδικός σταθμός στην Μ. Ασίας και Βορείου Ηπείρου όταν χάθηκαν ο Ιορδάνης Θεοφανίδης και η αδελφή του, το οικόπεδο αυτό επί Δημαρχίας Παπαγεωργίου ήρθε στα χέρια του Δήμου και κτίστηκε ο Παιδικός σταθμός. Πρόταση, ας βάλει ο Δήμος μία μικρή ταμπέλα ότι «δωρεά Οικογένειας Θεοφανίδη» και ας μην ήταν δωρεά. Να αναφέρουμε την κυρία Άννα Παπαδόπουλου σύζυγος του Ηλία που ήταν μαμή, ίσως από σχολή που ξεγέννησε την μισή Άρτα στη εποχής.