Κάποια σπίτια ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής, ορισμένα καταστήματα στον εμπορικό δρόμο κι ένα μνημείο, αφιερωμένο στη μνήμη των 324 μαρτύρων Αρτινών Εβραίων, που εξοντώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα, στέκουν όρθια για να μαρτυρούν πως στην Άρτα έως και λίγα χρόνια μετά τον 2ο Παγκόσμιο πόλεμο υπήρχε Εβραϊκή Κοινότητα.
Με τον δικηγόρο – ερευνητή της ιστορίας της Ισραηλιτικής Κοινότητος Άρτης Θεοχάρη Βαδιβούλη ως ξεναγό, περιηγηθήκαμε στις γειτονιές των Εβραίων της Άρτας.
Ο περίπατός μας ξεκίνησε από τον εμπορικό δρόμο της Άρτας την οδό Σκουφά, όπου η πλειοψηφία των Εβραίων διατηρούσε εμπορικά καταστήματα και ελάχιστοι -οι πιο πλούσιοι- και σπίτια.
«Αυτό το σπίτι και τα μαγαζιά ανήκαν στην οικογένεια Ιωχανά, μία από τις μεγαλύτερες οικογένειες. Μιλάμε για πολύ μεγάλη οικογένεια σε εποχές, που έκανες 7 παιδιά και τα παιδιά σου έκαναν άλλα πέντε και ζούσαν όλοι στο ίδιο σπίτι. Δεν κατοικούσαν εδώ, το σπίτι το νοίκιαζαν και οι ίδιοι έμεναν στην εβραϊκή συνοικία… Και τα μαγαζιά απέναντι είναι Εβραϊκές ιδιοκτησίες….» διηγείται ο Θεοχάρης κι αυτόματα ο χρόνος γυρνά πίσω!
Η Εβραϊκή Κοινότητα της Άρτας υπήρξε μία από τις παλαιότερες της Ελλάδος. Οι πρώτες αναφορές γι’ αυτήν από τον Ισπανό περιηγητή ραβίνο Βενιαμίν Μπεν Γιονά, γίνονται το 1173. Όπως αναφέρει στην Άρτα ζούσαν περί τις 100 εβραϊκές οικογένειες που ανέπτυσσαν αξιοπρόσεκτη πνευματική και θρησκευτική δραστηριότητα. Η δραστηριότητα αυτή εντάθηκε την περίοδο του “Δεσποτάτου της Ηπείρου”, οπότε ο Μιχαήλ Κομνηνός Δούκας παραχώρησε στους Εβραίους ελευθερίες ώστε να αναπτυχθούν στον οικονομικό και πολιτιστικό τομέα.
Συνεχίζουμε την πορεία μας κι αφού με ενημερώνει για κάποια μαγαζιά ακόμη, που ανήκαν στην εβραϊκή κοινότητα και πουλήθηκαν, σε πλειοδοτικούς διαγωνισμούς το 1965, από τον ΟΠΑΙΕ (Οργανισμός Περίθαλψης κι Ανασυγκρότησης Ισραηλιτών Ελλάδος) και δυστυχώς σήμερα, έχουν χάσει την φυσιογνωμία τους, καθώς η πέτρα στην πρόσοψή τους έχει σκεπαστεί με άλλα υλικά, κατευθυνόμαστε προς το Μονοπλιό.
«Σ’ αυτό το σπίτι ζούσε η οικογένεια του Ιωσήφ και της Αννέτας Μιζάν. Οι Γερμανοί χτύπησαν την πόρτα τους την 24η Μαρτίου 1944 κι εκείνοι ανυποψίαστοι άνοιξαν, νομίζοντας πως έμαθαν για τον λοχαγό Σταμούλη, τον οποίο έκρυβαν και ήρθαν να τον συλλάβουν. Τελικά, ο λοχαγός παρέμεινε στην κρυψώνα του και τη «γλίτωσε». Εκείνοι συνελήφθησαν για να οδηγηθούν στον κινηματογράφο Ορφέα στην Πλατεία Κιλκίς κι από εκεί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης στο Άουσβιτς. Από όλη την οικογένεια κατάφεραν να επιστρέψουν μόνο δύο μέλη της, ο Ισαάκ και η Ελβίρα. Μεταπολεμικά γεννήθηκαν στο σπίτι αυτό δύο παιδιά, η Άννα Μιζάν το 1951 και ο Ιωσήφ Μιζάν το 1955. Αυτός ήταν και το τελευταίο εβραιόπουλο, που γεννήθηκε στην Άρτα. Το τρίτο παιδί της οικογένειας ο Μπένης, ο οποίος διατηρεί δεσμούς με την Άρτα, γεννήθηκε στην Αθήνα, όπου βρέθηκε η οικογένεια στη συνέχεια, καθώς στην Άρτα δεν υπήρχε πια εβραϊκή κοινότητα και δεν μπορούσαν να έχουν θρησκευτική ζωή» εξιστορεί ο Θεοχάρης.
Ξαφνικά, εικόνες από τα ντοκιμαντέρ και τις ταινίες ζωντανεύουν, μπροστά στο σπίτι των συμπατριωτών μας, που το διαφορετικό τους θρήσκευμα στάθηκε η αιτία να εξολοθρευτούν με τόσο άγριο κι απάνθρωπο τρόπο από τους Ναζί.
Επόμενη στάση η «Οβραίικη συνοικία». Το σπίτι στη Φιλελλήνων 54 ανήκε προπολεμικά στον Σολόμωντα Χατζή και το διπλανό του στον Μωυσή Χατζή. Ίσως από τα πιο όμορφα σπίτια που σώζονται στην αρχική τους μορφή στην σημερινή Άρτα.
«Η οικογένεια Χατζή ήταν πλούσια και είχαν το προνόμιο να έχουν δική τους είσοδο, από τον κήπο του σπιτιού τους στην συναγωγή «Πουλιέζα», η οποία βρισκόταν ακριβώς από πίσω και καταλάμβανε χώρο από την Φιλελλήνων έως και την οδό Μακρυγιάννη. Υπάρχει κάτι σαν στοά κι ακόμη και σήμερα σώζεται ο τοίχος και μισό πηγάδι. Το οικόπεδο της συναγωγής χωρίστηκε στα τρία και πωλήθηκε από τον ΟΠΑΙΕ στους νέους του ιδιοκτήτες», αναφέρει Θεοχάρης.
Κάπου εδώ, σε κάτι χαλάσματα υπάρχει μια επιγραφή «Πρώην Ισραηλιτική Κοινότητα». Στην πολυκατοικία που ορθώνεται πίσω από την πινακίδα, υπήρχε το Εβραϊκό Σχολείο, το οποίο λειτουργούσε ως Δημοτικό τεσσάρων τάξεων και οι μαθητές διδάσκονταν εβραϊκά και ελληνικά. Τα τέσσερα χρόνια ήταν αρκετά ώστε τα παιδιά να διδαχθούν τη θρησκεία και τις αξίες της. Στην συνέχεια, οι μαθητές συνέχιζαν στο οκτατάξιο Γυμνάσιο ή Σχολαρχείο, μαζί με τους Χριστιανούς συμπατριώτες τους.
«Μιλάμε για Ρωμανιώτες Εβραίους, που στην πλειοψηφία τους δεν ήξεραν εβραϊκά, αλλά ελληνικά», επισημαίνει ο Θεοχάρης και φέρνει στη μνήμη του την συνάντησή του, πριν μερικά χρόνια στο Ισραήλ, με τον πρόσφατα εκλιπόντα Ισαάκ Γκανή, ο οποίος μιλούσε με Αρτινή προφορά και θυμόταν με λεπτομέρειες τους χριστιανούς Αρτινούς συμπολίτες του.
Μεταπολεμικά το σχολείο δεν λειτούργησε ελλείψει μαθητών, όμως το μισό στέγασε τους προσκόπους και το υπόλοιπο οικογένειες αναξιοπαθούντων Αρτινών Εβραίων. «Μια από αυτές ήταν η Οικογένεια του Σαμουήλ Μάτσα, η οποία έφυγε το 1958 για την Αθήνα. Η κόρη του Ζωή, που πήγε κάποιες τάξεις στο 2ο Δημοτικό σχολείο ακόμα και σήμερα λέει εγώ «ποτέ δεν ήθελα την Αθήνα και πάντα έλεγα στον πατέρα μου πάμε πίσω στην Άρτα».
Κυκλώνοντας το τετράγωνο φτάνουμε στο σπίτι της οικογένειας Γιοσούλα Μιζάν, ο οποίος πέθανε λίγο πριν το ολοκαύτωμα, το 1942.
Ο Γιοσούλας Μιζάν και η δεύτερη γυναίκα του, που λεγόταν Σάνδρα Δέντε ήταν πολύ ερωτευμένοι από τα πολύ νιάτα τους, όμως οι οικογένειες είχαν αποφασίσει διαφορετικά. Ο Γιοσούλας παντρεύτηκε την ξαδέρφη του, Στάμω Μιζάν, και η Σάνδρα τον Ρίζο Γκανή. Όμως έρχεται η ισπανική γρίπη του 1918, στην οποία πεθαίνει η γυναίκα τού Γιοσούλα και ο άντρας της Σάνδρας κι όλα τα παιδιά τους πλην ενός από την κάθε οικογένεια. Οι δυο τους, αφού χήρεψαν, παντρεύτηκαν σε μεγαλύτερη ηλικία και έκαναν άλλα 6 παιδιά (σύνολο 8). Από όλη την οικογένεια μόνο η Κούλα Μιζάν γλίτωσε από τα στρατόπεδα. Μετέπειτα παντρεύτηκε τον Γιοζέπη Σαμπά και έκαναν 3 παιδιά στην Άρτα.
Τη δεκαετία του ‘50, το σπίτι πουλήθηκε κι αγοράστηκε από την Σταυρούλα Κατσαρού και τώρα ανήκει στους κληρονόμους της. «Αυτό το σπίτι είναι διατηρημένο και στο εσωτερικό του, όπως ήταν», επισημαίνει ο Θεοχάρης και προσθέτει πως η οικογένεια Κατσαρού διατηρούσε άριστες σχέσεις με τους γείτονές της Εβραίους και ειδικότερα με την οικογένεια του Γιοσούλα Σαμπά, που έμενε ακριβώς απέναντι και είχε διατελέσει αντιδήμαρχος Αρταίων μεταπολεμικά.
Έντονες αναμνήσεις από την Άρτα έχει η Τελένια Σαμπά, που ήταν υποψήφια τοπική σύμβουλος στις τελευταίες εκλογές. Παρόλο που η οικογένεια μετακόμισε στην Αθήνα τη δεκαετία του ‘50, διατηρούσαν τα πολιτικά τους δικαιώματα στην Άρτα και την επισκέπτονταν Πάσχα και καλοκαίρια. «Η Τελένια μου μιλάει συχνά για το παιχνίδι με συνομηλίκους της στο Μονοπλιό», τονίζει ο Θεοχάρης.
Γεγονός που αποδεικνύει ότι οι Εβραίοι και οι Χριστιανοί της Άρτας ζούσαν αρμονικά είναι οι στενοί δεσμοί φιλίας που ανέπτυξαν. Ενδεικτικά, ο κ. Βαδιβούλης αναφέρει, ότι παρόλο που στην εβραϊκή θρησκεία δεν υπάρχει ο θεσμός του κουμπάρου, οι Εβραίοι της Άρτας θεωρούσαν ότι αυτός που κρατάει το παιδί τους στην τελετής της περιτομής είναι ο νονός. Κι επέλεγαν και Χριστιανούς φίλους γι’ αυτή τη στιγμή. «Νονά της Τελένιας Σαμπά ήταν η Χαρίκλεια Νάκα, νονός του αδελφού της, Μπέσου Σαμπά, ήταν ο Αντώνης Νάκας και του Σιών Γκιούλη ο γνωστός ευεργέτης του Συλλόγου «Σκουφά» Βασίλης Αγραφιώτης».
Το σπίτι στη διασταύρωση Σκουφά και Κωστή Παλαμά ανήκε στην οικογένεια Κούλια. Από όλη την οικογένεια, που χάθηκε στο Ολοκαύτωμα, γλίτωσαν μόνο τα τέσσερα παιδιά του Ραφαήλ Κούλια και επέστρεψαν στην Άρτα μόνο για να πουλήσουν την περιουσία τους. Από τα αδέρφια αυτά η Κούλα Κούλια ζει ακόμη στο Ισραήλ.
Τα βήματά μας προσεγγίζουν πια το Κάστρο της Άρτας. Εδώ ακριβώς μπροστά από το μνημείο στην πρασιά, που αναπτύσσεται μέχρι το δρόμο, βρισκόταν η Συναγωγή «Γκρέκα», των ντόπιων Ελλήνων Εβραίων. Το οικόπεδο για να χτιστεί παραχωρήθηκε από τον Μιχαήλ Κομνηνό και την βασίλισσα της Άρτας Θεοδώρα, η οποία είχε μια ανεξίθρησκη προσέγγιση, της μη διάκρισης. Γι αυτό κι Εβραίοι με μεγάλη περηφάνια αναφέρονται στην Αγ. Θεοδώρα και πάντα η Εβραϊκή Κοινότητα συμμετείχε στον εορτασμό της μνήμης της.
Η Συναγωγή μαζί και η τεράστια θρησκευτική βιβλιοθήκη της καταστράφηκε ολοσχερώς στον μεγάλο βομβαρδισμό του Μ. Σαββάτου του 1941. Το οικόπεδο δωρίθηκε στο Σύλλογο «Σκουφά», ο οποίος αποζημιώθηκε όταν απαλλοτριώθηκε από το Δημόσιο.
Στον κήπο της φύονταν ένας μεγάλος Φοίνικας, ο οποίος υπήρχε και μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ‘80. «Ο φοίνικας αυτός είχε μείνει ως τοπόσημο.», επισημαίνει ο κ. Βαδιβούλης. Ο Φοίνικας είναι ένα δέντρο με ιδιαίτερη θρησκευτική σημασία για τους Εβραίους. Με ένα κλαδί φοίνικα, τρία κλαδιά μυρτιάς, δύο κλαδιά ιτιάς και ένα κίτρο συνθέτουν ένα μπουκέτο, που λέγεται «Λουλάβ» και κρατούν στην γιορτή της Σκηνοπηγίας – μια από τις τρεις μεγάλες εορτές της Ιουδαϊκής θρησκείας.
Δίπλα στο μνημείο των μαρτύρων Αρτινών Εβραίων έχει τοποθετηθεί ένα παγκάκι στη μνήμη της NINA (IOHANA) MORRIS -δωρεά του γιού της-, που γεννήθηκε στην Άρτα 27/2/1925, όπως αναφέρει η σχετική επιγραφή.
Χριστιανικό Πάσχα
Παρόλο που η συμβίωση Ελλήνων Χριστιανών κι Εβραίων ήταν ως επί το πλείστον ομαλή και υπήρχε αλληλοσεβασμός στην διαφορετική θρησκεία, η εβδομάδα των Παθών του Χριστιανικού Πάσχα ήταν δύσκολη και για τις δύο πλευρές. «Το Πάσχα το Χριστιανικό ήταν μια γιορτή, που έκανε ακόμη και τους αδελφικούς φίλους Χριστιανούς κι εβραίους να μη μιλιούνται. Επειδή, η θρησκεία, ειδικότερα στο παρελθόν, έπαιζε καθοριστικό ρόλο στην καθημερινή ζωή, το γεγονός ότι οι Εβραίοι είχαν ταυτιστεί με τους σταυρωτήδες, την περίοδο των Πάσχα καθιστούσε τις σχέσεις τεταμένες», εξηγεί ο Θεοχάρης. Διευκρινίζει ωστόσο, ότι την Κυριακή του Πάσχα όλα είχαν ξεχαστεί. «Υπάρχουν φωτογραφίες που δείχνουν ότι την Κυριακή του Πάσχα χριστιανοί και εβραίοι έψηναν μαζί αρνί και κοκορέτσι. Κι όταν είχαν το δικό τους Πάσχα οι Εβραίοι, επίσης κερνούσαν γλυκά τους χριστιανούς γείτονες και φίλους».
Σπίτια στα σοκάκια της πόλης, που μέχρι πρόσφατα προσπερνούσαμε στο διάβα μας, αποκτούν πια ταυτότητα. Άσχετα αν άλλαξαν οι ιδιοκτήτες χρόνια πριν. Οι ιστορίες της Αρτινής εβραϊκής Κοινότητας που «κρύβονται» πίσω από αυτές τις πόρτες, δίνουν έναν λόγο να τα δούμε με άλλη ματιά και να κρατήσουμε ζωντανή στις καρδιές μας την μνήμη. Να κοντοσταθούμε και να αναλογιστούμε τα όσα συνέβησαν στον τόπο μας. Και ναι, αυτή είναι και δική μας ταυτότητα!!!
Θεοχάρη Βαδιβούλη σ’ ευχαριστώ για αυτό το ραντεβού στην ιστορία…