Πέρασαν κιόλας πενήντα δύο χρόνια από τον Νοέμβριο του Πολυτεχνείου. Από όσα οδήγησαν στην εξέγερση των νέων εναντίον της στρατιωτικής δικτατορίας του 1967, της οποίας η κατάρρευση πληρώθηκε ακριβά, καθώς η ηγεσία του Ετσεβίτ βρήκε τότε την αφορμή να εισβάλλει στην Κύπρο και ν’ αρχίσει η κατοχή της βόρειας Κύπρου από τις κατοχικές δυνάμεις της Τουρκίας.
Εκείνη την ημέρα , το πρωί του Σαββάτου 1973, υπήρξε ανησυχία και κινητοποίηση για όσα γίνονταν εκείνες τις ημέρες στην Αθήνα.
Η κατάληψη του Πολυτεχνείου στην Αθήνα είχε εξελιχθεί σε λαϊκό, αντιχουντικό κίνημα, δεδομένου πως εργάτες, οικοδόμοι , καλλιτέχνες και απλοί άνθρωποι υποστήριξαν αυτή τη μορφή αντίστασης.
Δεν υπήρχαν τότε τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, ώστε να μαθαίνονται αστραπιαία οι ειδήσεις. Στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων υπήρχαν κινητοποιήσεις, διεκδικώντας εκλογή διοικητικών συμβουλίων στους φοιτητικούς συλλόγους. Πιο μπροστά, οι καθηγητές Φάνης Κακριδής και Μανόλης Παπαθωμόπουλος πέρασαν από πειθαρχικό γιατί ήταν κοντά στους φοιτητές. Το πειθαρχικό αντιμετώπισαν και η Πόπη Βουτσινά, καθώς και ο Σταύρος Κουρεμένος που ήταν ενεργοί στην εκδήλωση αντιδράσεων. Ενδεχομένως, 52 χρόνια μετά, να υποτιμώνται οι μικρές κινήσεις διαφοροποίησης. Ωστόσο, ήταν πολύ σημαντικές. Στη διάρκεια των πειθαρχικών μια ομάδα φοιτητών/ τριών συγκεντρώθηκε στον διάδρομο , έξω από την αίθουσα όπου συνεδρίαζε η επιτροπή, στη Δομπόλη, στις πρώτες εγκαταστάσεις του Πανεπιστημίου. Οι δύο καθηγητές αλλά και οι φοιτητές έγιναν σύμβολα της ανάγκης να εκφραστούν όλοι και όλες.
Εκείνο το Σάββατο της 17ης Νοεμβρίου είχε γίνει πρόσκληση για συγκέντρωση μπροστά την κεντρική είσοδο του Πανεπιστημίου. Μαζευτήκαμε καμιά πενηνταριά άτομα. Πίσω μας το περίπτερο της Δομπόλη και πίσω απ΄αυτό, στον λοφίσκο, η Πυροσβεστική Υπηρεσία. Μπροστά μας η κλειστή εξώπορτα του Πανεπιστημίου . Και ανάμεσα σ’ αυτήν και το κεφαλόσκαλο της κεντρικής εισόδου ο τότε πρύτανης, Ηρακλής Νικόλαος Γάγγας που διορίστηκε στη θέση αυτή το 1973 από το χουντικό καθεστώς. Στο χέρι του κρατούσε μια ντουντούκα και γύρω του κάποια μέλη του Πανεπιστημίου.
«Διαλυθείτε», είπε με την ντουντούκα. «Εκηρύχθη στρατιωτικός νόμος». Είν’ αλήθεια πως αυτό μας μούδιασε. Κάποιοι προσπάθησαν να επιβεβαιώσουν την είδηση. Τα μέσα λίγα. Όντως, επιβλήθηκε στρατιωτικός νόμος. Αργότερα, μάθαμε όσα συνέβησαν στο Μετσόβιο , με το γκρέμισμα της πόρτας, τις δολοφονίες και τα βασανιστήρια όσων πέρασαν την πόρτα στην Μπουμπουλίνας, στο κτήριο που στέγαζε τη Γενική Υποδιεύθυνση της Ασφαλείας.
Εκεί μεταφέρθηκαν και βασανίστηκαν αντιστασιακοί , με σκοπό να κάμψουν το φρόνημά τους.
Εκεί έδρασαν οι βασανιστές της χούντας Μάλλιος, Λάμπρου, Μπάμπαλης. Όσα συνέβησαν εκεί, τροφοδότησαν την τέχνη. Έγιναν στη μουσική, με στίχους και μελοποίηση (Το σφαγείο) από τον Μίκη Θεοδωράκη. Αυτή η μουσική ταυτίστηκε με τις μεταπολιτευτικές διαδηλώσεις και τις πορείες στην επέτειο του Πολυτεχνείου. Πρόκειται για τη διαβόητη ταράτσα, όπου βασανίστηκε απάνθρωπα ο Λεντάκης (Χτυπούν το βράδυ στην ταράτσα τον Ανδρέα).
Ακόμη, η ηθοποιός Κίττυ Αρσένη έγραψε βιβλίο- μαρτυρία για όσα βίωσε εκεί. Το πιο εμβληματικό, όμως, βιβλίο για την αποκτήνωση του ανθρώπου είναι το βιβλίο του Περικλή Κοροβέση «Ανθρωποφύλακες».
Εκείνο το Σάββατο σκορπίσαμε ήσυχοι πλην ανήσυχοι. Κανένας δεν μπορούσε να φανταστεί τις τραγικές συνέπειες που προκαλούνταν από τη χούντα του Ιωαννίδη. Όσον δε αφορά το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, η συμμετοχή Πρεβεζάνων φοιτητών στις κινητοποιήσεις (Σπύρος Τζίμας, Πάνος Τζόκας, Ε. Αυδίκος) οδήγησε στη δημιουργία ενός άτυπου, φοιτητικού πυρήνα που συζητούσε και ανησυχούσε. Λίγες μέρες πριν την εισβολή στην Κύπρο και την κατάρρευση της χούντας, έγινε η «Δίκη των 27» στο στρατοδικείο Ιωαννίνων. Ανάμεσα στους κατηγορούμενους ήταν και τα περισσότερα μέλη αυτής της ομάδας – και όχι μόνο.
Πενήντα δύο χρόνια μετά, έχει νόημα να γράφονται όλα αυτά; Αναμφίβολα έχουν τεκμηριωτική αξία. Χρήσιμο είναι να καταγράφονται οι μαρτυρίες, να συντηρηθεί η μνήμη και – ποιος ξέρει- μπορεί να φανούν χρήσιμα σε κάποιον που θα επιχειρήσει να γράψει κάτι. Ασφαλώς, η επανάληψη είναι και μια οφειλή σε όσους μπόρεσαν να περιορίσουν τον φόβο και να εκφράσουν αντιρρήσεις για τον γύψο της δικτατορίας.
Πάνω απ’ όλα όμως, η επιστροφή στα Πολυτεχνεία της εποχής δεν είναι μνημόσυνο. Δεν μπορεί να γίνεται μια τυπική, άνευρη συμμετοχή με κατάθεση στεφανιών και μια ολιγάριθμη πορεία στους δρόμους της πόλης. Ο ξεσηκωμός του Πολυτεχνείου έχει πολλά να υπενθυμίσει. Ουδέποτε ο ατομικισμός και ο κατακερματισμός οδήγησε κάπου. Και τότε υπήρχαν διαφορές, αντιθέσεις και συγκρούσεις. Όμως, το ανθρώπινο ποτάμι που συνέρρευσε στο Μετσόβιο και στους δρόμους της Αθήνας και των άλλων πόλεων τα παρέσυρε όλα, αναδεικνύοντας το μείζον. Το σύνθημα «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία».
Αυτό το σύνθημα επανέρχεται στον 21ο αιώνα, ιδίως στην Ελλάδα μετά την κρίση. Η ανεργία, η ακρίβεια τρώνε το μεδούλι των οικογενειακών προϋπολογισμών. Η εκπαίδευση απαξιώνεται. Η δωρεάν εκπαίδευση εξαϋλώθηκε. Τα ιδιωτικά πανεπιστήμια είναι πια γεγονός. Εμπορευματοποιείται η εκπαίδευση, τα μεταπτυχιακά κοστίζουν αρκετά και οι νέες γενιές προορίζονται για φτηνό εργατικό δυναμικό με πτυχίο που θα στολίζουν τους τοίχους των δωματίων τους. Και πέρα απ’ αυτά. Το μέλλον της ελληνικής περιφέρειας δεν είναι ευοίωνο. Αν στις περασμένες δεκαετίες ιδρύθηκαν πανεπιστημιακά τμήματα χωρίς έναν προγραμματισμό, πλέον η ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων θα φτωχοποιήσει τα δημόσια πανεπιστήμια και κυρίως θα πλήξει τα περιφερειακά πανεπιστήμια. Τα πρώτα δείγματα είναι ορατά. Αποφεύγουν οι φοιτητές και οι φοιτήτριες να ζουν στις πόλεις των περιφερειακών πανεπιστημίων. Πηγαινοέρχονται στις πόλεις τους, για να περιορίσουν τα έξοδα. Του χρόνου η κατάσταση θα αρχίσει να χειροτερεύσει, καθώς θα εισαχθούν φοιτητές/ τριες και στα ιδιωτικά πανεπιστήμια. Αποτέλεσμα; Γιατί να πάνε στην Κρήτη, τη Θράκη, την Ήπειρο, τη Ρόδο, την Πάτρα; Θα προτιμήσουν να μείνουν στα σπίτια τους και να εγγραφούν στα ιδιωτικά πανεπιστήμια. Αυτό θα είναι ένα πλήγμα για την περιφέρεια.
Πενήντα δύο χρόνια μετά, δεν ζούμε σε καθεστώς στρατιωτικής δικτατορίας. Όλα αυτά όμως, υπονομεύουν την ελεύθερη βούληση. Ο φόβος της απόλυσης και οι καθηλωμένοι μισθοί ασκούν μεγάλη πίεση στις νεότερες γενιές. Η επαγγελματική ανασφάλεια και η σχεδόν ιδιωτικοποίηση πολλών υγειονομικών και φαρμακευτικών υπηρεσιών περιορίζουν την ελευθερία αυξάνοντας την ανασφάλεια.
Πενήντα δύο χρόνια μετά, το σύνθημα του Πολυτεχνείου «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία» δεν είναι επετειακό. Αποκτά ουσιαστική σημασία για τις ζωές όλων, ιδίως των νεότερων γενεών.
Και πρωτίστως υπενθυμίζει και την ευθύνη όσων ενδιαφέρονται μόνο για το ατομικό ή κομματικό όφελος. Ίσως χρειαστεί να ξαναδιαβάσουμε με νέα γυαλιά όσα συνέβησαν τότε.
Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας- πεζογράφος