Αϊ Λιάς Ηλιοβούνια Πρέβεζας
Όπως πάμε από Άρτα προς Πρέβεζα περνάνε την Ν. Κερασούντα, την διασταύρωση της Πέτρας και φτάνουμε στο Ηλιουβούνια, δεξιά μέσα στον μικρό συνοικισμό και σε 15 λεφτά ανηφόρα, χωματόδρομο φτάνουμε στο Μοναστήρι του Αϊ Λια. Αρκετός δρόμος αν σταματήσεις και κοιτάξεις προς τα κάτω βλέπεις όλον τον Λούρο, μέχρι θάλασσα και όλα τα παράλια μέχρι Πρέβεζα. Εκεί σε ένα άνοιγμα μεγάλο βρίσκεται το Μοναστήρι του Προφήτη Ηλία (Αϊ Λια) για τους ντόπιους, η εκκλησία Μεγάλη τρίκλιτη που σύμφωνα με τα γραπτά ανακαινίστηκε το 1852 από τον ηγούμενο Διονύσιο. Το καμπαναριό της βρίσκεται πάνω από 100 μέτρα μακριά και το βλέπουμε από την στροφή του καταστήματος του Μπάρμπα Νάκου μόλις παίρνουμε την στροφή. Ο υψηλός μαντρότοιχος περιφερειακά, μικρό τείχος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, της παρέχει μια ακόμα καλή προστασία.
Είχε και μεγάλη περιουσία στην γύρο περιοχή, η Νέα Κερασούντα ήταν δικός της μέρος και το έδωσε να μείνουν οι πρόσφυγες, η Στρογγυλή και τα διβάρια, μέχρι τον Άγιο Βαρνάβα, λίμνη Μαυρή. Παλιά τροφοδοτούσε και τα κρυφά σχολεία με τρόφιμα. Ο Μουχτάρ πασάς, γιος του τυράννου της Ηπείρου Αλή, συνέλαβε χωρίς λόγο και βασάνισε τον ηγούμενο της μονής Διονύσιο Α’, άνδρα ενάρετο και σεβάσμιο. Ο ίδιος ο Αλή-Πασάς, αφού λεηλάτησε το μοναστήρι, κακοποίησε τον ηγούμενο Αγάπιο (1780), τον φυλάκισε στα Ιωάννινα και τελικά, τον πούλησε στην Αλγερία. Στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 η Ιερά Μονή Προφήτου Ηλία υπέστη σοβαρές καταστροφές. Την χαριστική βολή όμως έδωσαν σ’ αυτήν οι δυνάμεις Κατοχής (1943-44), που πυρπόλησαν τα κτίσματά της, επειδή αποτελούσε κέντρο εθνικής αντίστασης στην περιοχή. Στην ληστεία της Πέτρας με τους Ρεντζέους ο Ηγούμενος Παπαγιάννης δεν έπαιξε καθαρό ρόλο και δικάστηκε, κάθε λίγο έδωνε και νέα κατάθεση και παραλίγο να πάρει και πολλούς αθώους στο λαιμό του.
Στους γύρο λόφους για πολλά χρόνια είχαν τα κοπάδια τους οι Μπανιά από Μελισσουργούς, υπάρχει και τοποθεσία που είχαν τα καλύβια τους, εκεί γεννήθηκαν πολλοί τους χειμώνες. Η οικογένεια Πιτούλη που έφτιαξε το καμπαναριό, η οικογένεια Καζούκα. Αργότερα μετά το 1930 τα Ηλιουβούνια πήγαν πολλοί κτηνοτρόφοι Σαρακατσαναίοι από Τσεπέλοβο, Λαϊστα, Αν. Ζαζόρι, όπως οι Γαλανός, Καζούκας, Καρβουναίοι, Ντέτσικας, Γατσέλος, Καρβούνης κ.λ.π. Το 1953 έφτιαξαν Κτηνοτροφικό συνεταιρισμό.
Κάθε παραμονή του Αϊ Λιά ανέβαιναν όλοι στην εκκλησία να παρακολουθήσουν την λειτουργία που έκανε ο ηγούμενος με όλους τους βοηθούς του και όλοι οι κάτοικοι των γύρο περιοχών. Πολλές χρονιές ήταν χιλιάδες οι επισκέπτες, γίνονταν και πανηγύρι με κλαρίνα και βιολιά. Πολλές φορές έγινε και πλιάτσικο, μία φορά αφαίρεσαν τις δύο τις δύο μαρμάρινες πλάκες του Πιτούλη και του Μπανιά. Πίσω από το Ιερό, ανάμεσα από τα δύο κυπαρίσσια υπήρχε μικρό νεκροταφείο, που δεν υπάρχει σήμερα, τα κόκκαλα των πεθαμένων, τι έγιναν;
Φέτος δυστυχώς οι επισκέπτες ήταν λίγοι, αν και υπάρχει καλούτσικος δρόμος να ανέβει κάποιος επάνω.
Μετά το 1980 θεμελιώθηκε νέο μοναστήρι κοντά στο χωριό Φλάμπουρα, προς τιμήν του Τιμίου Προδρόμου του Προφήτη Ηλία. Το παλαιό μοναστήρι δεν έχει εγκακαταληφθεί. Παραμένει ενεργό, αφού συντηρείται και λειτουργεί σχεδόν κάθε δεύτερη Κυριακή τους θερινούς μήνες μερίμνη της Μητροπόλεως και τη νέας Μονής, ενώ όχι τόσο συχνά τους χειμερινούς. Επίσης εκεί τελούνται και γάμοι και βαπτίσεις.
Αϊ Λιάς πόλεως Άρτας
Μία εκκλησούλα υπήρχε σε όλο τον λόφο Περάνθης ο Αϊ Λιάς μας από πολλά χρόνια, υπάγεται στην Ιερά Μονή Κάτω Παναγιάς, που είναι από τις παλιότερες Βυζαντινές εκκλησίες του Νομού μας. Ιδρυθείσα το 1250 από τον δεσπότη της Ηπείρου Δούκα. Υπήρχε και επί τουρκοκρατίας και γκρεμίστηκε γιατί πήγαιναν εκεί ληστές, ξανακτίστηκε και το 1940 υπήρχε.
Ο Αϊ Λιάς γιορτάζει κάθε χρόνο, χωρίς ποτέ να γίνει διακοπή την παραμονή της 21/7 και γίνεται και εδώ εσπερινός και το πρωί θεία λειτουργία, πάντοτε από τον εκάστοτε Μητροπολίτη Άρτας. Παλιότερα όλοι με τα πόδια την παραμονή από τις πρώτες απογευματινές ώρες συνέρεε σχεδόν όλος ο κάμπος του Νομού μας, καθότι δεν υπήρχε αλλού Αϊ Λιάς. Οι περισσότεροι διανυκτέρευαν εκεί για την Θεία Λειτουργία και τις ευλογίες, καθότι για να γυρίσει κάποια γυναίκα με τα παιδιά της, στο χωριό της ήθελε ώρες μέσα στο σκοτάδι. Ο δρόμος ήταν γεμάτος κοτρόνια. Ο δρόμος μετά την οδό 3/40 Σύνταγμα υπήρχε από παλιά, αλλά η διάνοιξη άσφαλτος. Οι Αρτινοί μόλις νύχτωνε έπαιρναν την ανηφόρα. Εκεί πάντοτε υπήρχαν οι μικροπωλητές της πόλεως με τα λίγα «καλούδια» και μερικοί μανάβηδες με καρπούζια και πεπόνια. Νερό υπήρχε στην στέρνα, ακατάλληλο για πόση, αλλά όλοι έπιναν. Υπήρχε και το διώροφο κτίριο όπως είναι σήμερα, επίσης η στρογγυλός εξώστης με το τραπέζι στη μέση, είχε ειπωθεί ότι το έφτιαξε ο Δεσπότης να βλέπει καμιά φορά τον κάμπο. Όταν φυτεύτηκε το 1951 το βουνό από τα πεύκα και κυπαρίσσια, άρχισε να παίρνει το σημείο πολύ καλύτερη μορφή. Δίπλα από την στέρνα, στα 10 μέτρα, τα παιδιά της βαλαώρας είχαν φτιάξει μία «λάκα» και έπαιζαν μπάλα, ήταν αρκετά μεγάλη. Λειτουργεί και την ημέρα της Αναλήψεως. Επισκευάστηκε και ανακαινίστηκε τώρα τελευταία και πάλι σήμερα το επισκέπτονται 100άδες προσκυνητές την γιορτή στις 20/7. Εκεί δίπλα έγινε η φοβερή μάχη με τους Δεσίτες και Αμίτες τις παραμονές των Χριστουγέννων του 1944 και πολλά παλληκάρια νέοι είχαν ταφεί μέσα και ανάμεσα στις πέτρες. Γίνεται λειτουργία και την ημέρα της Αναλήψεως.
