Βρισκόμαστε στα πρόθυρα ενός νέου Ψυχρού πολέμου ή στη χειρότερη περίπτωση ενός παγκοσμίου πολέμου που ενδεχομένως θα σημάνει το τέλος της ανθρωπότητας. Για πρώτη φορά τις τελευταίες δεκαετίες ένα τέτοιο ενδεχόμενο δεν θεωρείται εντελώς απίθανο, μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, γεγονός που σηματοδοτεί την επιστροφή του πολέμου ως ολικού κοινωνικού φαινομένου στην ευρωπαϊκή ήπειρο για τον 21ο αιώνα. Πολιτικές, οικονομικές και στρατιωτικές εξελίξεις είναι ραγδαίες σε όλα τα μέτωπα, και έχουν διατυπωθεί αναρίθμητες υποθέσεις για τα πραγματικά κίνητρα της σύγκρουσης. Οι επιλογές της ρωσικής ηγεσίας είναι πιθανόν να φαίνονται ορθολογικές ως προς τα μέσα, για να θυμηθούμε και τους ιδεότυπους του Μαξ Βέμπερ. Όμως στο σημείωμα αυτό θα επιχειρήσουμε να εστιάσουμε σε ορισμένες όψεις που δεν έχουν αναδειχθεί ιδιαίτερα. Το πρώτο στοιχείο αφορά την ίδια την μάχη αξιών που βρίσκεται ενδεχομένως στο υπόβαθρο της διαμάχης, τουλάχιστον από την πλευρά του επιτιθέμενου. Είναι πασίγνωστη η πρόσδεση της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας ακροδεξιάς στο μοντέλο Πούτιν και αυτά που εκφράζει: επιθετική και στρατοκρατική αρρενωπότητα, αυταρχική διακυβέρνηση, εθνικιστική ρητορική, πάντα στη λογική της «λατρείας του μεγάλου ανδρός». Επιπλέον λιγότερο ή περισσότερο άρρητα στην όλη συζήτηση εμπλέκεται και το θέμα της υπεράσπισης παραδοσιακών αξιών που ο δυτικός κόσμος φαίνεται να έχει απωλέσει οριστικά.
Βεβαίως η Ρωσία είναι πια μια καπιταλιστική χώρα, με άφθονους ολιγάρχες και μεγάλη οικονομική ανισότητα, και αποτελεί μέρος του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος. Είναι όμως εξαιρετικής σημασίας να αναγνωρισθεί το αίσθημα ταπείνωσης που νιώθουν οι Ρώσοι, ως κληρονόμοι της τσαρικής αλλά και της σοβιετικής αυτοκρατορίας, αίσθημα που ήταν βέβαια πολύ έντονο ειδικά στα τέλη της δεκαετίας του 1990, όπως παρατήρησε και ο σπουδαίος Μάριος Πλωρίτης.1 Είναι προφανής η επιλεκτική σύμμειξη στοιχείων από την ιστορική αυτή κληρονομιά στη διαμόρφωση ενός νέου αφηγήματος για τη θέση που πρέπει να κατέχει η άλλοτε ηγεμονική αυτή δύναμη στον κόσμο. Επί του σημείου αυτού είναι εξόχως χαρακτηριστικές οι παρελάσεις κατά τη διάρκεια της «Μέρας της Νίκης», δηλαδή της επετείου συντριβής του ναζισμού, συντριβή στην οποία τον κύριο και αποφασιστικό ρόλο διαδραμάτισε ο Κόκκινος Στρατός και η Σοβιετική Ένωση, καθώς είναι προφανές ότι επιχειρείται η κεφαλαιοποίηση του αντιφασιστικού αγώνα αλλά και η οικειοποίηση του από το μετασοβιετικό ρωσικό κράτος. Γενικότερα, σύμφωνα με ορισμένες προσεγγίσεις από τη σκοπιά της θεωρίας της κοινωνικής ταυτότητας, η δημοφιλία του Πούτιν μπορεί να ερμηνευθεί με βάση την πολιτικοποίηση των συναισθημάτων ταπείνωσης, μέσω πανίσχυρων επικοινωνιακών μηχανισμών, και τη μετατροπή τους σε συναισθήματα εθνικής υπερηφάνειας και πατριωτισμού.2
Το ερώτημα αν έχει απομείνει κάτι από τη σοβιετική κληρονομιά είναι ανοικτό, όμως αυτό που είναι αδιαμφισβήτητο είναι μια επιστροφή τις τελευταίες δεκαετίες σε βαθιές δομές της ρωσικής κουλτούρας: την ορθόδοξη παράδοση της «Τρίτης Ρώμης», το μεγάλο-ρώσικο εθνικισμό, ακόμη και μυστικιστικές δοξασίες για τον ιδιαίτερο ρόλο της χώρας στο παγκόσμιο γίγνεσθαι.3
Πρόκειται άραγε για μάχη αξιών ανάμεσα στη μετανεωτερική και άθεη Δύση και την Αγία Ρωσία, που υποτίθεται ότι επανέκαμψε μετά τη σοβιετική περίοδο; Κάτι τέτοιο φαίνεται να πιστεύει ο Πατριάρχης Κύριλλος, που ισχυρίστηκε, μεταξύ άλλων, ότι τα φεστιβάλ Gay Pride ευθύνονται για την πρόσφατη σύγκρουση.4 Επιπλέον σκληροπυρηνικοί μυστικιστικοί μύθοι συνεχίζουν να περιβάλουν την προσωπικότητα του ίδιου του Προέδρου Πούτιν, αλλά και την αποστολή της χώρας σε έναν κόσμο που βυθίζεται στην» ηθική παρακμή» και το «ιδεολογικό χάος». Εκτός όμως από τη σχέση με την Ορθοδοξία υπήρχε διαχρονικά πανσπερμία μυστικιστικών και χιλιαστικών δοξασιών, εκπρόσωποι των οποίων ανευρίσκονταν στους κόλπους των Στάρετς (Γερόντων), των θρησκευτικών σεκτών που ήταν πολυπληθείς στην αγροτική Ρωσία, αλλά και σε μια πιο εκλεπτυσμένη μορφή στην «καλή κοινωνία» της χώρας. Στην περίοδο των Ναπολεόντειων Πολέμων αλλά και στις δεκαετίες πριν την Oκτωβριανή Επανάσταση του 1917 ανορθολογικές απόψεις δεν ήταν ασυνήθιστες σε ανθρώπους προερχόμενους από τα ανώτερα και ανώτατα στρώματα της τσαρικής Ρωσίας.5 Διαβόητη φυσικά ήταν η περίπτωση του Ρασπούτιν και της σχέσης του με την ίδια την οικογένεια του Τσάρου Νικολάου Β΄. Κατά κάποιο τρόπο οι τάσεις αυτές αντανακλούσαν προσαρμοσμένες παρόμοιες κατευθύνσεις στην Ευρώπη και την Αμερική, με την αμφισβήτηση της νεωτερικότητας μέσω του αποκρυφισμού, του πνευματισμού, αλλά και την ανάπτυξη κινημάτων όπως της Θεοσοφίας (η ιδρύτρια της οποίας Έλενα Μπλαβάτσκι ήταν ρωσικής καταγωγής). Μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1917 πολλοί Ρώσοι «λευκοί» αντικομμουνιστές εμιγκρέδες μετέφεραν στη Δύση το αφήγημα της μεγάλης «ιουδαίο-μπολσεβίκικης συνωμοσίας εναντίον του Δυτικού Πολιτισμού», βρίσκοντας ευήκοα ώτα στην ηττημένη Γερμανία και στους κύκλους των ανθρώπων που αργότερα θα γίνονταν οι πρωτεργάτες του ναζισμού. Εμβληματική συνεισφορά τους η εισαγωγή του διάσημου πλαστογραφήματος Τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών, που είχε πρωτοεμφανιστεί στη Ρωσία προερχόμενο από τους κύκλους της μυστικής τσαρικής αστυνομίας (Οχράνα).6
Aκόμη και κατά τη διάρκεια της σοβιετικής διακυβέρνησης υπήρχαν υπόγεια ρεύματα διερεύνησης προοπτικών στο χώρο της παρά-ψυχολογίας, της τηλεκίνησης κλπ, στο πλαίσιο βέβαια κυρίως του ψυχροπολεμικού ανταγωνισμού και της αναζήτησης τεχνικών ελέγχου του μυαλού (mind control), που πραγματοποιούνταν και από μυστικές υπηρεσίες της Δύσης. Η πραγματική όμως έκρηξη ανορθολογικών και μυστικιστικών πεποιθήσεων πραγματοποιήθηκε μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Από την άποψη αυτή δεν πρέπει να μας εκπλήσσει ιδιαίτερα η σύναξη μαγισσών(!) το 2019, οι οποίες καλούσαν σε ανοικτή τελετή τις «στοιχειώδεις δυνάμεις της φύσης» να συνδράμουν τον Πούτιν και να καταπολεμήσουν τους εχθρούς του.7
Από την άλλοι πλευρά πολλοί Ρώσοι λογοτέχνες, καλλιτέχνες και φιλόσοφοι εξέφραζαν κατά καιρούς απόψεις για τον ιστορικό ρόλο της χώρας, που τον έβλεπαν ως μοναδικό. Δεν είναι τυχαία ασφαλώς η επανεμφάνιση ιδεολογημάτων όπως του Ευρασιανισμού ως αναπροσανατολισμού της χώρας στο πλαίσιο των τεκτονικών γεωπολιτικών αλλαγών του 21ου αιώνα. Φαίνεται να υπάρχει μια αίσθηση πεπρωμένου στις νέες αξιώσεις ισχύος της χώρας, που σε ορισμένες δυσοίωνες περιστάσεις συνδέεται ακόμη και με μια επερχόμενη Αποκάλυψη. Χαρακτηριστική ήταν η αναφορά σε επερχόμενα Αποκαλυπτικά γεγονότα από τον Κύριλλο, σε μια ευρύτερη συγκυρία κατά τη διάρκεια της οποίας πραγματοποιήθηκαν πυρηνικές δοκιμές, υπό την αιγίδα του ίδιου του Πούτιν.8
Σε κάθε περίπτωση το διακύβευμα παραμένει: είναι σε θέση οι Δυτικοί να «διαβάσουν σωστά» τη Ρωσία, τις αντοχές του λαού της, την ιδιαίτερη ταυτότητα της χωρίς «οριενταλιστικές» και «ηγεμονικές» δυτικό-κεντρικές προσλαμβάνουσες; Εξακολουθεί άραγε η χώρα να είναι «ένας γρίφος τυλιγμένος σ’ ένα μυστήριο το οποίο βρίσκεται τοποθετημένο μέσα σ’ ένα αίνιγμα», σύμφωνα με τη διάσημη ρήση του Τσώρτσιλ; Μπορεί αυτή η μεγάλη χώρα με τις τεράστιες μορφές των Γραμμάτων και των Τεχνών να ξαναβρεί το βηματισμό της με την Ευρώπη χωρίς οι διαχρονικές ιστορικές της αντιφάσεις και οι συγκρούσεις στο εσωτερικό της να την οδηγήσουν στον κατακερματισμό; Και ποιες μπορεί να είναι οι συνέπειες της περιθωριοποίησης της στην ανατροφοδότηση αυτού του εμφανιζόμενου χάσματος με τη Δύση; Τα ερωτήματα παραμένουν ανοικτά και είναι επώδυνα και κρίσιμα.
Πηγές:
1. https://www.tovima.gr/2008/11/24/opinions/apo-ti-rwsia-me-agapi-kai-pikra/
2. G. Sharafutdinova,Τhe Red Mirror: Putin’s Leadership and Russia’s insecure security, Oxford University Press, Oxford, 2020.
3. P. Longworth, Russia: The Once and Future Empire from Pre-history to Putin, St. Martin Press, New York, 2006.
4. https://www.protagon.gr/epikairotita/kyrillos-o-polemos-ginetai-kai-enantion-tou-gay-pride-44342458693
5. G. Lachmann, The Return of Holy Russia: Αpocalyptic History, Mystical Awakening, and the Struggle for the Soul of the World, Inner Traditions, Rochester, 2020. Επίσης βλ. Γ. Γουέμπερ, Η συντέλεια του κόσμου. Προφητείες. Αιρέσεις, χιλιαστικά οράματα, μτφρ. Μ. Τζιαντζή, Στάχυ, Αθήνα, 2000, σ. 156 κ.ε
6. M Kellogg, The Russian Roots of Nazism: White émigrés and the making of National Socialism 1917-1945, Cambridge, Cambridge University Press, 2005.
7. https://www.dailymail.co.uk/news/article-6674431/Coven-Russian-witches-perform-circle-power-ritual-Moscow-support-President-Putin.html
8. https://observer.com/2017/11/russia-conducts-nuclear-exercises-amid-orthodox-end-times-talk/