Στις 12 Ιουλίου 2023 πέθανε ο τσέχος συγγραφέας Μίλαν Κούντερα.
Ο Μίλαν Κούντερα πέθανε στα 94 χρόνια του, όμως η αποτίμηση του μεγέθους του έχει γίνει από καιρό. Υπήρξε ένας πλήρης συγγραφέας και διανοούμενος που όχι μονάχα έγραφε καλά μυθιστορήματα αλλά παρήγαγε πρωτότυπη σκέψη για τη συγγραφή μυθιστορήματος, και συνολικά για τη θέση του μυθιστορήματος στον σύγχρονο κόσμο. Το συγγραφικό του έργο είναι διαποτισμένο με μαύρο χιούμορ, μελαγχολία και πάντα μια υποδόρια φιλοσοφική διάσταση.
Γνήσιο τέκνο του ευρωπαϊκού ανθρωπισμού, ανήκε στους κορυφαίους που διαφύλαξαν τη μνήμη του 20ου αιώνα.
Ο Μίλαν Κούντερα ήταν ο συγγραφέας που σε κάθε έργο του καταπιάνονταν με την προώθηση της βαθύτερης αλήθειας που κρύβεται στην ουσία του ανθρώπου. Μιας αλήθειας που αν δεν επιχειρούσε ο ίδιος να την προωθήσει προς τα έξω, ίσως παρέμενε στη λήθη. Γι αυτό άλλωστε και η γλώσσα του συγγραφέα ήταν ανατρεπτική προσπαθώντας, μέσα από τις ανατροπές να διεγείρει την κρίση του αναγνώστη. Και να αντισταθεί ταυτόχρονα στη λήθη που κατά τον συγγραφέα αποτελούσε πάντα μια ισχυρή αρνητική ενέργεια που μπορούσε να απορροφήσει και να αφανίσει τα πάντα. Ο Κούντερα κατάφερε μέσα από το έργο του να φέρει κοντά τη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία χωρίς να στερήσει από καμία τη δύναμη που μπορεί να ασκήσει στον αναγνώστη. Στα έργα του η λογοτεχνία και η φιλοσοφία συναντιούνται χωρίς η μία να θεωρείται ανώτερη ή κατώτερη της άλλης, αλλά λειτουργώντας συμπληρωματικά η μία ως προς την άλλη.
Κατάφερε και κάτι άλλο. Να δώσει χώρο και στον κινηματογράφο και να αποδείξει ότι η έβδομη τέχνη μπορεί να σταθεί επάξια δίπλα στη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία.
Τα μυθιστορήματά του προκάλεσαν θετική ανταπόκριση, αλλά έγραψε επίσης μια σειρά από δοκίμια για τη μουσική, τη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία.
Τι κάνει έναν συγγραφέα τόσο επιδραστικό ακόμη και για τους «πολλούς» που δεν έχουν συναντηθεί μέχρι τώρα με την εργογραφία του; Με ποιον τρόπο το όνομά του ταυτίζεται με το υψηλό που οι αναγνώστες αναζητούν στη «μεγάλη λογοτεχνία»; Και γιατί η αξία του δυναμώνει κάθε φορά που μένει εκτός της λίστας των Νόμπελ; Μια απάντηση στα ερωτήματα αυτά δίνει ο ίδιος ο Μίλαν Κούντερα στο δοκίμιό του «Η τέχνη του μυθιστορήματος».
Τα εφτά κείμενα στην «Τέχνη του μυθιστορήματος» γράφτηκαν, δημοσιεύτηκαν ή εκφωνήθηκαν ανάμεσα στο 1979 και το 1985. Παρότι γεννήθηκαν σε διαφορετικές περιστάσεις, η αρχική τους σύλληψη έγινε με την προοπτική να ενωθούν αργότερα σ΄ ένα βιβλίο. Αυτό και έγινε το 1986.
Τα κείμενα είναι: Η υποτιμημένη κληρονομιά του Θερβάντες – Συζήτησης για την τέχνη του μυθιστορήματος – Σημειώσεις με αφορμή τους «Υπνοβάτες» – Συζήτηση για την τέχνη της σύνθεσης – Κάπου εκεί πίσω – Εξήντα έξι λέξεις – Η ομιλία της Ιερουσαλήμ: Το μυθιστόρημα και η Ευρώπη.
«Πρέπει πράγματι να καταλάβουμε τι είναι το μυθιστόρημα. Ένας ιστορικός σας διηγείται τα γεγονότα που συνέβησαν. Αντίθετα, το έγκλημα του Ρασκόλνικοφ δεν είδε ποτέ το φως της ημέρας. Το μυθιστόρημα δεν εξετάζει την πραγματικότητα, αλλά την ύπαρξη. Και η ύπαρξη δεν είναι αυτό που έγινε. Η ύπαρξη είναι το πεδίο των ανθρώπινων δυνατοτήτων, όλα όσα ο άνθρωπος μπορεί να γίνει, όλα όσα είναι ικανός να κάνει. Οι μυθιστοριογράφοι ιχνογραφούν τον χάρτη της ύπαρξης, ανακαλύπτοντας τη μία ή την άλλη ανθρώπινη δυνατότητα. Αλλά επαναλαμβάνω πως “υπάρχω” σημαίνει: “Είμαι-μέσα-στον-κόσμο”. Πρέπει λοιπόν να κατανοήσουμε και το πρόσωπο και τον κόσμο του ως δυνατότητες. Στο έργο του Κάφκα όλα αυτά είναι ξεκάθαρα. Ο κόσμος τού Κάφκα δεν μοιάζει με καμιά γνωστή πραγματικότητα, είναι μια ακραία και μη πραγματοποιημένη δυνατότητα του ανθρώπινου κόσμου. Είναι αλήθεια πως αυτή η δυνατότητα διαφαίνεται πίσω από τον πραγματικό μας κόσμο και φαίνεται να προαναγγέλλει το μέλλον μας. Γι’ αυτό γίνεται λόγος για την προφητική διάσταση του Κάφκα. Αλλ’ ακόμα κι αν τα μυθιστορήματά του δεν είχαν τίποτα το προφητικό, δεν θα έχαναν τίποτα από την αξία τους, γιατί συλλαμβάνουν μια δυνατότητα της ύπαρξης (δυνατότητα του ανθρώπου και του κόσμου του) και μας κάνουν έτσι να βλέπουμε τι είμαστε, για ποιες πράξεις είμαστε ικανοί».
«Ένα μυθιστόρημα δεν επιβάλλει τίποτα, ένα μυθιστόρημα αναζητά και θέτει ερωτήματα. Δεν ξέρω αν το έθνος μου θα χαθεί και ποιος από τους χαρακτήρες μου έχει δίκιο. Επινοώ ιστορίες, φέρνω αντιμέτωπη την μία με την άλλη και με αυτό τον τρόπο θέτω ερωτήματα. Η ανοησία των ανθρώπων προέρχεται από το ότι έχουν ερωτήσεις για τα πάντα. Όταν ο Δον Κιχώτης βγήκε στον κόσμο, αυτός ο κόσμος έγινε ένα μυστήριο στα μάτια του. Αυτή είναι η κληρονομιά του πρώτου ευρωπαϊκού μυθιστορήματος σε ολόκληρη τη μετέπειτα μυθιστορηματική ιστορία.»
«Η δημιουργία αντιπροσωπεύει πιο πολλά από την εξουσία ,η τέχνη πιο πολλά από την πολιτική. Τα έργα είναι αθάνατα, όχι οι πόλεμοι, ούτε οι χοροί των πραγμάτων».
«Λέγεται συχνά πως τα μυθιστορήματα του Κάφκα εκφράζουν την παθιασμένη λαχτάρα για κοινότητα και ανθρώπινη επαφή, πως αυτό το ξεριζωμένο πλάσμα, ο Κ., έχει έναν μοναδικό στόχο: να υπερνικήσει την κατάρα της μοναξιάς του…Και ιδού η κόλασή του: δεν είναι ποτέ μόνος, οι δύο βοηθοί που του έστειλε ο πύργος τον ακολουθούν συνέχεια. Όταν πρωτοκάνει έρωτα με τη Φρίντα, είναι εκεί, καθισμένοι στον πάγκο του μπαρ πάνω απ΄τους δύο εραστές, και από εκείνη τη στιγμή δεν εγκαταλείπουν πια το κρεβάτι τους. Η έμμονη ιδέα του Κάφκα δεν είναι η κατάρα της μοναξιάς, αλλά η παραβίαση της μοναξιάς!»
«Συμμερίζομαι την εμμονή με την οποία επαναλάμβανε ο Χέρμαν Μπροχ: Μοναδικός λόγος ύπαρξης ενός μυθιστορήματος είναι να ανακαλύπτει αυτό που μόνο ένα μυθιστόρημα μπορεί να ανακαλύψει. Το μυθιστόρημα που δεν ανακαλύπτει ένα άγνωστο ως τότε μέρος της ύπαρξης είναι ανήθικο. Η μόνη ηθική του μυθιστορήματος είναι η γνώση».
«Το πνεύμα του μυθιστορήματος είναι το πνεύμα της συνέχειας: κάθε έργο είναι η απάντηση στα έργα που προηγήθηκαν, κάθε έργο περιέχει όλη την προηγούμενη εμπειρία του μυθιστορήματος. Όμως το πνεύμα των καιρών μας είναι σταθερά προσηλωμένο στην επικαιρότητα, η οποία είναι τόσο επεκτατική και τόσο ευρεία, ώστε απωθεί το παρελθόν πέρα από τον ορίζοντά μας και περιορίζει τον χρόνο μόνο στο παρόν δευτερόλεπτο. Ενταγμένο μέσα στο σύστημα αυτό, το μυθιστόρημα δεν είναι πια έργο (πράγμα προορισμένο να διαρκέσει, να συζεύξει το παρελθόν με το μέλλον), αλλά γεγονός της επικαιρότητας, όπως άλλα γεγονότα, μια χειρονομία δίχως αύριο.
Αυτό σημαίνει άραγε πως στον κόσμο “που δεν είναι πια δικός του” το μυθιστόρημα τείνει να εξαφανιστεί; Πώς πρόκειται να αφήσει την Ευρώπη να βουλιάξει στη “λήθη του είναι”; Πώς δεν θα μείνει άλλο από την ατέλειωτη φλυαρία των γραφομανών, τίποτε άλλο από μυθιστορήματα μετά την ιστορία του μυθιστορήματος; Δεν έχω την παραμικρή ιδέα. Το μόνο που πιστεύω πως ξέρω είναι ότι το μυθιστόρημα δεν μπορεί πια να ζήσει εν ειρήνη με το πνεύμα των καιρών μας: αν θέλει ακόμα να συνεχίσει ν’ ανακαλύπτει ό,τι δεν έχει ανακαλυφθεί, αν θέλει ακόμα “να προοδεύει” ως μυθιστόρημα, δεν μπορεί να το πράξει παρά εναντίον της προόδου του κόσμου».
Ναι, ο Κούντερα είναι ένας συγγραφέας που αντιστέκεται και ταυτόχρονα γοητεύει τον αναγνώστη του. Είναι ο διανοητής που έκανε τον κόσμο καλύτερο, υψηλότερο, πιο ανθρώπινο προτού φύγει αφήνοντας όλους εμάς να τον ανακαλύπτουμε ξανά και ξανά “στην αβάσταχτη ελαφρότητα” των μεγάλων αφηγήσεών του.
Κάθε θάνατος είναι ένα τέλος. Αλλά για τη λογοτεχνία και μια νέα αρχή. Ίσως και αφορμή μια νεότερη γενιά αναγνωστών να ανακαλύψει το έργο αυτού του σπουδαίου συγγραφέα που αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της μεγάλης ευρωπαϊκής παράδοσης.
Διαβάστε το.