Το Σταυροχώρι Πρέβεζας είναι συνυφασμένο με την καταστροφή του Φαναρίου του 1943.
Η εισβολή των Γερμανών προκάλεσε ανυπολόγιστες ζημιές και είναι σε μέγεθος αντίστοιχη της καταστροφής του Διστόμου.
Πρόκειται για μια θλιβερή σελίδα που τον Αύγουστο του ’43 έζησε όλη η Ήπειρος με την εισβολή της επίλεκτης Γερμανικής Μεραρχίας “Εντελβάις”, προκαλώντας ολική καταστροφή στο πέρασμά της.
Κάθε 3ης του Σεπτέμβρη γίνεται με πρωτοβουλία του Δήμου Πάργας επιμνημόσυνη δέηση και κατάθεση στεφάνων στο μνημείο.
Ο Μιχάλης Ντούσιας γράφει.
Παραθέτω περίληψη των γεγονότων απο τον γραμματέα της κεντρικής επιτροπής του ΕΑΜ Καναλακίου – Φαναρίου Γιώργου Ν. Ιωάννου:
“Αν και είναι δύσκολο να αποδώσω σε όλη τη δραματική έκταση την ολοκληρωτική καταστροφή του Φαναρίου από τους Γερμανούς – Ιταλούς κατακτητές σε συνεργασία με τους ντόπιους Αλβανο-Τσάμηδες συνεργάτες τους, θα προσπαθήσω να περιγράψω τα γεγονότα όπως τα έζησα ο ίδιος προσωπικά.
Η περιοχή του Φαναρίου Πρέβεζας περιλαμβάνει 24 χωριά διάσπαρτα στην πεδιάδα της αρχαίας λίμνης Αχερουσίας..
“Κατά τα μέσα η το τέλος Ιουνίου το 1943 αναλαμβάνουν ευρείας κλίμακας εκκαθαριστικές στην περιοχή μας. Ο Χίτλερ ανήσυχος από την ένοπλη εξέγερση των Ελλήνων σε όλη την Ελλάδα, αποσπά από το ανατολικό μέτωπο την επίλεκτη και ειδικά εκπαιδευμένη μεραρχία Εντελβάις, και την στέλνει στην Ελλάδα, μέσω Αλβανίας, με ειδική αποστολή να καθαρίσει τα αντάρτικα τμήματα.
Η έναρξη της εκκαθαριστικής επιχείρησης των Γερμανών βρίσκει ευτυχώς τις δύο οργανώσεις του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ να συνεργάζονται.
Ήταν μια συνεργασία που κράτησε δυστυχώς λιγότερο από πέντε μήνες.
Πριν εμφανιστούν οι πρώτες φάλαγγες των Γερμανών που κινήθηκαν από Πρέβεζα στον αυχένα του χωριού Βαλανιδούσα ο λοχαγός Κώστας Μαραγκός – που με την ομάδα του είχε έδρα το χωριό Σκαφιδωτή – πληροφορημένος για τις προθέσεις και τις κινήσεις των Γερμανών, ανατινάζει την μικρή γέφυρα στο ρέμα Χόνη μεταξύ Βαλανιδούσας και Σκεπαστού, πιάνει επίκαιρες θέσεις και επιτίθεται κατά της Γερμανικής φάλαγγας μόλις εμφανίστηκε. Στην επιχείρηση έλαβαν μέρος έφεδροι του ΕΛΑΣ Καναλακίου.
Ταυτόχρονα ομάδα με αρχηγό τον Θεόδωρο Κωστάρα προωθείται στη θέση Ασπρόμυλος Βουβοποτάμου – Γλυκής. Ομάδα του ΕΔΕΣ με επικεφαλής τον τότε ανθυπολοχαγό Αναστάσιο Μπάλκο, είχε καταλάβει θέσεις στον Άγιο Θεόδωρο, κοντά στη Σκάλα της Τζαβέλενας. Την ίδια ημέρα, άλλο Γερμανικό τμήμα ορμώμενο από Παραμυθιά φτάνει στην θέση Ασπρόμυλος, αιφνιδιάζει την εκεί ομάδα του ΕΛΑΣ και συνάπτεται μάχη, κατά την οποία σκοτώνονται 4 αντάρτες του ΕΛΑΣ και συλλαμβάνονται άλλοι 4, οι οποίοι στήνονται δεμένοι στον τοίχο και εκτελούνται.
Από τους 4 συλληφθέντες σώθηκε εκ θαύματος ένας που δεν τον είχε πάρει καμια σφαίρα και προσποιήθηκε τον πεθαμένο. Άλλο τμήμα των Γερμανών που κινήθηκε από Πάργα προς Παραμυθιά, δέχεται πυρά από την ομάδα του Σπύρου Τσουκνίδα στην θέση “τρυπητή”.
Οι συγκρούσεις του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ ενάντια στους Ιταλογερμανούς, γενικεύονται σε όλη την περιοχή του Φαναρίου και στα γύρω ορεινά χωριά. Όμως ο αγώνας είναι άνισος, λόγω ελλειπούς στρατιωτικού εξοπλισμού των ανταρτών. Οι αντάρτικες ομάδες των δύο οργανώσεων αποσύρονται στον ορεινό όγκο του Σουλίου, αλλά οι Γερμανοί διαθέτουν ισχυρές δυνάμεις συνεχίζουν την επιχείρηση τους σε ολόκληρο το Σούλι. Πολλές ομάδες των αρχηγείων του Ζάλογγου και του Σουλιόυ αυτοδιαλύονται προσωρινά, ενώ άλλες αποσύρονται προς την Δωδώνη στον ορεινό όγκο της Ολύτσικας. Ολόκληρη η Ήπειρος φλέγεται χωριά ολόκληρα ισοπεδώνονται.
Με ιδιαίτερη αγριότητα οι επιδρομείς στρέφονται προς τα χωρία του Φαναρίου. Εδω οι Γερμανοί χρησιμοποιούν τους Τσάμηδες, οι οποίοι γνωρίζουν πρόσωπα και πράγματα, και εκδηλώνουν το μίσος τους, ιδιαιτέρα προς τα ηγετικά στελέχη των χωριών, προέδρους κοινοτήτων, δάσκαλους, παπάδες και συνεταιρισμών.
Ταυτόχρονα οι Ιταλοί προωθούν μονάδες βαρύ πυροβολικού από το χωριό Εκκλησιές και βομβαρδίζουν ακατάπαυστα, για πολλές ημέρες το Καναλάκι και σχεδόν όλα τα χωριά του Φαναριου, ενω ένα επίλεκτο τάγμα των ορεινών καταδρομών (αλπίνι) χτενίζουν κυριολεχτικά τον παραλιακό τομέα Ζαλόγγου και αφού λεηλάτησαν τα χωριά Μυρσίνη, Μεγαδένδρο, Ριζά, Χειμαδιό, Λυγιά, Βράχο, Λούτσα, Κουκούλι εισβάλουν στο Φανάρι, η ολοκληρωτική καταστροφή του οποίου, ήταν ο αντικειμενικός τους σκοπός.
Οι κάτοικοι των χωριών για να σωθούν εγκαταλείπουν τα σπίτια τους και καταφεύγουν στον βάλτο Μπούντα. Οι Τσάμηδες και οι Ιταλοί λεηλατούν τα σπίτια. Παίρνουν οτιδήποτε βρίσκουν. Εκτελούν επιτόπου όποιον συναντούν. (Ανάμεσα στους εκτελεστέντες εκείνες τις τραγικές ημέρες είναι ο Σωτήρης Ζήκας, ο Γιώργος Ευθυμίου, ο Χρήστος Πανίδης ο Λάμπρος Φράγκος και τραυματίας ο Γιώργος Παππάς αυτοί μόνο στο Καναλάκι. Άλλη ομάδα Τσάμηδων με επικεφαλής τον Νουρή Ντίνο Μπέη και τον αδερφό του Μουζάρ στο χωριό Γλυκή εκτελούν τον Γιάννη Τάσιο απο το χωρίο Χόικα. Από Τσάμιδες επίσης στο Σταυροχώρι και σε άλλα χωριά συλλαμβάνονται όλοι οι άντρες περίπου 500. Τους μετέφεραν στην θέση Λιβάδι μαζί με τον άρρενα πληθυσμό του Καναλακίου τους συγκεντρώνουν σε ένα περιφραγμένο οικόπεδο. Ανάμεσα τους είναι και ο Παπάς Νικόλαος Ιωάννου.
Μας κρατούν εκεί δύο μέρες νηστικούς και διψασμένους από εκεί μας μεταφέρουν στον δημόσιο δρόμο με κατεύθυνση την Παραμυθιά, λένε οι διασωθέντες. Στο χωριό Κλεισούρα προσπαθούμε να βγάλουμε νερό από ένα πηγάδι αποκομμένοι από την πείνα και την δίψα και την αφόρητη ζέστη. Όσοι πρόφτασαν ήπιαν. Ο παπά Νικόλας μόλις ήπιε δυο γουλιές νερό έπεσε λιπόθυμος. Ο επικεφαλής του Γερμανικού τμήματος τον διατάζει να προχωρήσει, ο Παπά Νικόλαος ενώ παραμένει ασάλευτος πυροβολείτε επιτόπου.
Η φάλαγγα οδηγείτε με πεζοπορία στα Γιάννενα όπου κλείνονται στην Ζωσιμαία σχολή, που είχε μετατραπεί σε φυλακή. Εκεί πεθαίνουν από κακουχίες ο Παπά Φώτης από την Κυψέλη και ο Βαγγέλης Νεοφώτιστος από το Καναλάκι.
Στα τέλη του Αυγούστου του 1943 το Φανάρι είχε μεταβληθεί σε καμένη Γή με καπνίζοντα ερείπια. Τα διασωθέντα γυναικόπαιδα και όσοι άντρες διέφυγαν την σύλληψη και την ομηρία, δεινοπάθησαν αφάνταστα από την πείνα αλλά και από το κρύο τον χειμώνα γιατί από τα σπίτια τους δεν είχαν αφήσει οι επιδρομείς παρά μόνο τις ψάθες.
Είναι δύσκολο να υπολογιστούν οι καταστροφές του Φαναρίου γιατί δεν έγινε ποτέ μια επίσημη καταγραφή των ζημιών.
Τα στοιχεία που παραθέτω είναι λειψά και αναφέρονται στο σύνολο των χωριών του Φαναρίου.
Νεκροί 140
Όμηροι 468
Καμένα Σπίτια 841
Βόδια και Αγελάδες 8.350
Αιγοπρόβατα 29.710
Άλογα 3.110
Κυψέλες Μελισσών 840
Γυναίκες που βιάστηκαν 184
Ψάχνοντας κανείς τα μητρώα των χωριών του Φαναρίου δεν θα βρει πρόσωπα γεννημένα από τον Αύγουστο του 1943 μέχρι το καλοκαίρι του 1944. Όσα νεογέννητα γεννήθηκαν κατά το διάστημα αυτό πέθαναν από τις κακουχίες και τις στερήσεις .
Απόσπασμα από το βιβλίο του Μιχάλη Ντούσια «ΕΑΜ Πρέβεζας, ΕΛΑΣ Ζαλόγγου – Σουλίου».