Πραγματικά αισθάνομαι μια διάχυτη απογοήτευση καθώς αντιλήφθηκα ότι άνθρωποι και δη μορφωμένοι έρχονται πιο κοντά με την δεισιδαιμονία, τον παράλογο φόβο για την διαπλοκή, τις αντιεπιστημονικές δοξασίες, τον ανορθολογισμό, αντί να τους ενώσει η επιστήμη, η μελέτη, το οργανωμένο και δομημένο σώμα της γνώσης, η τεκμηρίωση, η απόδειξη και οι επαληθεύσιμες και επιστημονικές εξηγήσεις. Στην σημερινή κατάσταση της πανδημίας, οι θεωρίες συνωμοσίας αναπαράχθησαν από πολύ περισσότερους ανθρώπους και μεταδόθηκαν ταχύτερα από τον ίδιο τον ιό, ιδιαίτερα από τους συνωμοσιολόγους οι οποίοι επικαλούνται την ελεύθερη διακίνηση ιδεών και απόψεων στο πλαίσιο της Δημοκρατίας , προκειμένου να καταθέσουν την γνώμη τους, αν και όλο αυτό είναι αρκετά καταστρεπτικό και ξεπερνάει τα όρια της «γνώμης» του καθενός.
Αστραπιαία και με ταχύτητα φωτός και με την βοήθεια των social media διαδόθηκαν στον δημόσιο λόγο σενάρια συνωμοσίας περί φίμωσης και ελέγχου του πληθυσμού παγκόσμια μέσω των εμβολίων. Ξεκινώντας από ανυπόστατα τερατουργήματα περί για τον ρόλο του Μπιλ Γκέιτς που μας «τσιπάρει», τις κεραίες του 5G, πρωτοφανείς «αποκαλύψεις» για τις φαρμακοβιομηχανίες, που έχουν ήδη έτοιμο εμβόλιο, φτάνουμε σε επιστήμονες που ψεύδονται για τον αριθμό των νεκρών, προκειμένου να μας «κλειδώσουν μέσα», για δήθεν αποκαλύψεις γιατρών και νοσηλευτών για φήμες ότι δεν υπάρχουν ασθενείς με Covid και ότι όλα αυτά δεν είναι παρά τηλεοπτικό σόου.
Φημολογία ότι «κάτι μας κρύβουν», «δείτε το πριν το κατεβάσουν» και όλη η ρητορική που δεν στηριζόταν σε οποιοδήποτε επιστημονικό στοιχείο, συνέχιζε να ισχυροποιείται, βασισμένη στα συναισθήματα του φόβου και της ανασφάλειας που ήταν διάχυτα στην ελληνική κοινωνία. Λίγους μήνες αργότερα με τη σταδιακή άρση των μέτρων, οι ισχυρισμοί μετατοπίστηκαν στην αντίπερα όχθη με το επιχείρημα ότι οι Αρχές μας κρύβουν τον πραγματικό αριθμό των κρουσμάτων και των θυμάτων για να επαναλειτουργήσει η οικονομία, αλλά και «πληροφορίες» ότι κυβερνήσεις επιδοτούν ασθενείς που δηλώνουν φορείς Covid 19.
Είναι απορίας άξιο ωστόσο, για ποιο λόγο ένα αρκετά μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού έλκεται από ψευδείς ειδήσεις και από κατασκευασμένες πληροφορίες που συνιστούν την συνωμοσιολογία και στέκεται με περισσή αμφισβήτηση και με έλλειμμα εμπιστοσύνης απέναντι στην επιστήμη και την έρευνα, διακυβεύοντας την κοινωνική συνοχή, την κοινωνική ευθύνη, την υγεία και την ατομική υπευθυνότητα, όταν μάλιστα ο ελληνικός λαός είχε αρχίσει να εξοικειώνεται με την κοινωνική αποστασιοποίηση και τα μέτρα πρόληψης και ανάσχεσης της πανδημίας.
Η αλήθεια είναι πως οι άνθρωποι όταν αισθάνονται αδύναμοι μπροστά σε δυσερμήνευτα γεγονότα και σε χαοτικές περιστάσεις, είναι πιθανότερο να πιστέψουν αστήρικτες θεωρίες και αστικούς μύθους γιατί δεν μπορούν να δώσουν εξηγήσεις, αλλά και γιατί δεν έχουν πάντα άμεσες απαντήσεις ή ακόμη γιατί οι απαντήσεις της επιστημονικής κοινότητας θέλουν χρόνο, όπως στην περίπτωση της πανδημίας που ήταν κάτι καινούριο σε παγκόσμια κλίμακα.
Η ανάγκη των ανθρώπων να διοχετεύσουν τις αρνητικές σκέψεις και τα συναισθήματά τους, τους κάνουν πιο εύκολους να υποδεικνύουν «πολιτικούς ενόχους», «πληρωμένους / πουλημένους επιστήμονες», «εξαγορασμένα θεσμικά όργανα» ακόμα και όταν κάτι τέτοιο δεν αποδεικνύεται. Η ψυχολογική και κοινωνική αποσυμπίεση είναι πιο ισχυρή από την αναζήτηση της τεκμηρίωσης, της απόδειξης και της επιστημονικής εξήγησης.
Η Ψυχολογία της Συνωμοσίας
Oι εγκέφαλοί μας είναι προγραμματισμένοι να ανιχνεύουν το κακό και την απειλή. Έτσι ο εγκέφαλος αντιδρά πολύ πιο έντονα και ακραία κάποιες φορές στα δυσάρεστα της ζωής, σε σχέση με τα όμορφα, καλά και ευχάριστα νέα της ζωής μας. Ο εγκέφαλος αναγνωρίζει ευκολότερα τις απειλές, πλάθει αρνητικές εικόνες, δημιουργεί αρνητικά στερεότυπα και προκαταλήψεις, κάνει υπεργενικεύσεις. Η αμυγδαλή που αποτελεί τον συναγερμό του εγκεφάλου μας, χρησιμοποιεί περίπου τα δύο τρίτα των νευρώνων της προκειμένου να ψάξει για μια κακή είδηση, κάτι που δείχνει την φυσική προδιάθεση για το αρνητικό.
Η καταστροφή λοιπόν που μπορεί να προκαλέσουν οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι αμελητέα, αντιθέτως. Μάλιστα πρόσφατη έρευνα (Daglas, 2019), δείχνει ότι οι άνθρωποι που πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας είναι πιθανότερο να σχετίζονται με ελλείμματα μορφωτικού και πολιτισμικού επιπέδου, με προκατάληψη, βία και εγκλήματα χαμηλού επιπέδου. Άλλη έρευνα που είδε το φως της δημοσιότητας ( Miller, 2013), κατέδειξε ότι είναι δύσκολο να πείσεις κάποιον για τα πραγματικά μοτίβα από τα ψεύτικα του και τα γνωστικά σφάλματά του, γιατί είναι κάτι που αφορά κατά βάση, το σύστημα των πεποιθήσεών του και γι’ αυτό το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να αναζητήσουμε αξιόπιστες πληροφορίες που υποστηρίζονται από γεγονότα, αποδείξεις, τεκμηρίωση και επιστήμη.
Σε καμιά περίπτωση κατά τη γνώμη μου, η αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης των θεωριών συνομωσίας δεν είναι το «μπλοκάρισμα», εκτός εάν πρόκειται για ένα πολύ επικίνδυνο περιεχόμενο που πλήττει άμεσα και θανάσιμα το κοινωνικό σύνολο και την συνοχή του, γιατί η κάθετη και κατασταλτική απομάκρυνση και αφαίρεση δημοσιεύσεων εμπεριέχει τον κίνδυνο της «Ηρωοποίησης». Αλλά εδώ η κατάσταση έχει ξεφύγει τελείως.
Στο επιστημονικό περιοδικό Journal of Experimental and Social Psychology, έρευνα που δημοσιεύτηκε πρόσφατα (Alin Coman, 2019), δείχνει ότι «η επιδοκιμασία και η διάδοση συνωμοτικού περιεχομένου μπορεί να συνδέεται με λανθασμένες προκαταλήψεις απέναντι σε ευάλωτες ομάδες, μειωμένη εμπιστοσύνη στους κυβερνητικούς θεσμούς, μικρότερη πολιτική συμμετοχή όπως μια ψηφοφορία ή μια ειρηνική διαμαρτυρία και χαμηλότερη εμπλοκή σε θετικές συμπεριφορές υγείας όπως το χαμηλό κίνητρο για εμβολιασμό».
Φαίνεται επίσης, σύμφωνα με σχετική πρόσφατη έρευνα (Daglas, 2019) ότι η κοινωνική απομόνωση, τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης καθώς και τα γενικευμένα lockdown, αυξάνουν την τάση να πιστέψουμε στις θεωρίες συνωμοσίας. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι άνθρωποι επειδή μένουν μόνοι με τις σκέψεις τους, πιστεύουν και κατασκευάζουν μυθεύματα και στρέφονται πιο συστηματικά σε θεωρίες συνωμοσίας καθώς ο κοινωνικός αποκλεισμός συνδέεται με τις σκοτεινές σκέψεις, τα αρνητικά συναισθήματα, την προληπτική προσέγγιση και την δεισιδαιμονία.
Τα Ατομικά Χαρακτηριστικά των «Συνωμοσιολόγων»
Η μεγαλύτερη διεισδυτικότητα των θεωριών συνωμοσίας σε συγκεκριμένες κατηγορίες πληθυσμιακών ομάδων έκαναν τους κοινωνικούς επιστήμονες να πιστεύουν, (πράγμα που αποδεικνύεται επιστημονικά από μελέτες και έρευνες), πως η πίστη μιας τέτοιας θεωρίας εξαρτάται έως κάποιο βαθμό από τα ατομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του υποκειμένου. Άτομα με βίαιη συμπεριφορά, αυταρχική στάση ζωής, ακραίες πολιτικές θέσεις, αυθαίρετες και στερεοτυπικές αναφορές, καταπιεστικοί και συνάμα με φοβική κουλτούρα, με υψηλό ναρκισσισμό αλλά παράλληλα με χαμηλή αυτοεκτίμηση και χαμηλό κοινωνικό και μορφωτικό status, είναι χαρακτηριστικά προσωπικότητας που συνάδουν αρκετά συχνά και σε μεγάλο βαθμό με το προφίλ των ανθρώπων που οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν αυξημένη διεισδυτικότητα.
Οι άνθρωποι λοιπόν, αντί να έλκονται από το οργανωμένο και δομημένο σώμα της γνώσης και τις επαληθεύσιμες και επιστημονικές εξηγήσεις, έλκονται από συνωμοτικές πεποιθήσεις, εξαιτίας της αίσθησης της υπαρξιακής απειλής. Ο φόβος και το άγχος του θανάτου, όπως στην περίπτωση του COVID 19, αποτελεί αντιλαμβανόμενο κίνδυνο για τη ζωή, την ευημερία του κοινωνικού συνόλου και την κοινωνική συνοχή. Έτσι διαδίδονται και αναπαράγονται θεωρίες συνωμοσίας ευκολότερα, ως προσπάθεια άντλησης νοήματος από την υπάρχουσα απειλή, πράγμα που ενισχύεται ολοένα και περισσότερο όταν το υποκείμενο έχει τα προαναφερθέντα ατομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά.
Πραγματικά αναρωτιέμαι εάν αυτή η ρητορική των αντιεμβολιαστών είναι τελικά ένα προϊόν μιας θρασύτητης επιθετικής, δήθεν «δικαιωματικής» κουλτούρας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Όμως καλό είναι να γνωρίζουμε ότι για την ενίσχυση και εξυπηρέτηση του κοινωνικού συμφέροντος, όπως της Δημόσιας Υγείας, τα ατομικά δικαιώματα κατέχουν δευτερεύοντα ρόλο καθώς λίγα δικαιώματά μας απολαμβάνουν την Απόλυτη Προστασία, όπως το δικαίωμα στην ζωή του καθενός!
Οι αντιεμβολιαστές λοιπόν βρήκαν έρεισμα, καταφύγιο, δικαιολογία, σε μια δήθεν «δικαιωματική λογική» και στην παραβίασή της. Μια τραμπουκική Trampική και BorisJonsonνική λογική «νέας δεξιάς» με την επίκληση της δικαιωματικότητας!! Μια ηλιθιοδέστατη ανοησία, των δήθεν αγανακτισμένων και θρασύτατων αντιεμβολιαστών, που επιτίθενται με φτηνές, αντιεπιστημονικές φιλελεύθερες δικαιολογήσεις και με αμφισβήτηση και απόρριψη της επιστήμης.